Pogrzeb Chrześcijański - Parafia Matki Bożej Bolesnej w Strudze

KODEKS PRAWA KANONICZNEGO O POGRZEBIE
KONFERENCJA EPISKOPATU POLSKI O POGRZEBIE (dwa teksty)
ZARZĄD CMENTARZAMI WYZNANIOWYMI W POLSKIM PRAWIE CYWILNYM
USTAWA O PRAWIE CMENTARNYM

Kodeks Prawa Kanonicznego o Pogrzebie

Tytuł III

POGRZEB KOŚCIELNY
Kan. 1176 - § 1. Wierni zmarli powinni otrzymać pogrzeb kościelny, zgodnie z przepisem prawa.
§ 2. Pogrzeb kościelny, w którym Kościół wyprasza duchową pomoc zmarłym, okazuje szacunek ich ciału i równocześnie żywym niesie pociechę nadziei, należy odprawiać z zachowaniem przepisów liturgicznych.
§ 3. Kościół usilnie zaleca zachowanie pobożnego zwyczaju grzebania ciał zmarłych. Nie zabrania jednak kremacji, jeśli nie została wybrana z pobudek przeciwnych nauce chrześcijańskiej.

Rozdział I

ODPRAWIANIE POGRZEBU
Kan. 1177 - § 1. Nabożeństwo pogrzebowe za każdego wiernego winno być z reguły odprawione w jego własnym kościele parafialnym,
§ 2. Każdy jednak wierny albo ci, do których należy troska o pogrzeb zmarłego, mogą wybrać inny kościół na pogrzeb, za zgodą tego, kto nim zarządza, i po zawiadomieniu własnego proboszcza.
§ 3. Jeśli śmierć nastąpiła poza własną parafią i nie przeniesiono do niej zwłok ani nie został zgodnie z prawem wybrany inny kościół pogrzebu, nabożeństwo należy odprawić w kościele parafii, gdzie śmierć nastąpiła, chyba że prawo partykularne wyznacza inny kościół.
Kan. 1178 - Nabożeństwo pogrzebowe za biskupa diecezjalnego winno być odprawione w jego własnym kościele katedralnym, chyba że wybrał on inny kościół.
Kan. 1179 - Nabożeństwo pogrzebowe za zakonników lub członków stowarzyszenia życia apostolskiego ma być z reguły odprawione we własnym kościele lub kaplicy. Jeśli instytut lub stowarzyszenie są kleryckie, odprawia je przełożony, w pozostałych wypadkach kapelan.
Kan. 1180 - § 1. Jeśli parafia posiada własny cmentarz, na nim powinni być grzebani wierni zmarli, chyba że inny cmentarz został zgodnie z prawem wybrany przez samego zmarłego albo przez tych, do których należy zajęcie się pogrzebem zmarłego.
§ 2. Jeśli tylko prawo tego nie zabrania, każdemu wolno wybrać cmentarz pogrzebania.
Kan. 1181 - Co do ofiar składanych z okazji pogrzebu, należy zachować przepisy kan. 1264, z zastrzeżeniem jednak, aby w nabożeństwie pogrzebowym nie było żadnego wyróżniania osób oraz by biedni nie byli pozbawieni należnego pogrzebu.
Kan. 1182 - Po pogrzebie należy sporządzić akt w księdze zmarłych, zgodnie z postanowieniami prawa partykularnego.

Rozdział II

OSOBY, KTÓRYM NALEŻY UDZIELIĆ LUB ODMÓWIĆ POGRZEBU KOŚCIELNEGO
Kan. 1183 - § 1. Co do pogrzebu, katechumeni są zrównani z wiernymi.
§ 2. Ordynariusz miejsca może zezwolić na pogrzeb kościelny dzieci, których rodzice mieli zamiar je ochrzcić, a jednak zmarły przed chrztem.
§ 3. Ochrzczonym przynależnym do jakiegoś Kościoła lub wspólnoty kościelnej niekatolickiej, można pozwolić na pogrzeb kościelny według roztropnego uznania ordynariusza miejsca, jeśli nie ma ich własnego szafarza; chyba że się ustali, iż mieli przeciwną wolę.
Kan. 1184 - § 1. Jeśli przed śmiercią nie dali żadnych oznak pokuty, pogrzebu kościelnego powinni być pozbawieni:
1 notoryczni apostaci, heretycy i schizmatycy;
2 osoby, które wybrały spalenie swojego ciała z motywów przeciwnych wierze chrześcijańskiej;
3 inni jawni grzesznicy, którym nie można przyznać pogrzebu bez publicznego zgorszenia wiernych.
§ 2. Gdy powstaje jakaś wątpliwość, należy się zwrócić do miejscowego ordynariusza, do którego decyzji należy się dostosować.
Kan. 1185 - Pozbawienie pogrzebu zawiera w sobie także odmowę odprawienia jakiejkolwiek Mszy świętej pogrzebowej.

Episkopat Polski o Pogrzebie (cz. 1)

Instrukcja Liturgiczno-duszpasterska Episkopatu o pogrzebie i modlitwach za zmarłych - (5 V 1978)

Nowo wydana księga liturgiczna Obrzędy pogrzebu zawiera obszerne wprowadzenie teologiczno-pastoralne. Duszpasterze powinni starannie przestudiować to wprowadzenie i zastosować w praktyce duszpasterskiej jego postulaty.
Przygotowanie wiernych do udziału w nowej liturgii pogrzebu
1. Należyty udział w odnowionej liturgii pogrzebu trzeba przygotować przez odpowiednią katechezę. W nauczaniu o śmierci należy podkreślić, że śmierć chrześcijanina, jako przejście z życia doczesnego do wiecznego, jest ukoronowaniem wspólnej drogi z Chrystusem towarzyszącym mu w czasie pielgrzymowania swoimi świętymi sakramentami. Przez chrzest bowiem powstaje nadprzyrodzona więź między Chrystusem i chrześcijaninem. Chrześcijanin umiera tak jak Chrystus i z Nim zmartwychwstaje do nowego życia.
2. Należy wyjaśniać modlitwy, psalmy, czytania i inne teksty liturgii pogrzebowej.
3. Cały człowiek został odkupiony przez Chrystusa i ma mieć udział w życiu wiecznym, dlatego nie mówimy: "módl my się za duszę N." lecz: "módlmy się za zmarłego N".
Z modlitw za zmarłych należy usunąć wezwanie: "za dusze znikąd nie mające ratunku", "za dusze, za które nikt się nie modli", ponieważ Kościół w każdej Mszy św. i w Liturgii Godzin poleca Bogu wszystkich zmarłych, a także co roku obchodzi Wspomnienie Wszystkich Wiernych Zmarłych. Można użyć wezwania: "módlmy się za tych zmarłych, których imiona znane są tylko Bogu", "którzy najwięcej potrzebują modlitwy", "za których najbliżsi się nie modlą" itp.
4. W ramach katechizacji należy systematycznie uczyć wszystkich śpiewów pogrzebowych, aby wierni je znali i mogli czynnie uczestniczyć w pogrzebach. Duszpasterze niech wykorzystują w tym względzie pomoc chórów kościelnych, zespołów śpiewaczych i scholi młodzieżowych. Śpiewy te można wykorzystać w czasie nabożeństw za zmarłych, a także w innych okolicznościach.
Dobierając pieśni za zmarłych spoza rytuału pogrzebowego należy pamiętać, że powinny one wyrażać w treści i melodii nadzieję i wiarę w zmartwychwstanie.
Między śmiercią a pogrzebem
5. Liturgia pogrzebu ma ścisły związek z przeżyciami wiernych. Jej celem jest nie tylko modlitwa za zmarłego, lecz także obudzenie wiary i nadziei członków jego rodziny i uczestników pogrzebu.
Zgłoszenie pogrzebu w kancelarii parafialnej powinien przyjmować duszpasterz osobiście i jednocześnie wyrazić rodzinie zmarłego szczere współczucie.
6. Duszpasterz powinien zorientować się, czy rodzina nie potrzebuje pomocy materialnej. Czasem bowiem długa choroba zużyła wszystkie zasoby i rodzina ma trudności z pokryciem kosztów pogrzebu. W takim wypadku z całą delikatnością należy udzielić pomocy.
7. Niedopuszczalne jest żądanie wysokich opłat na rzecz parafii lub uzależnianie uroczystości obrzędów od wysokości złożonej ofiary. Parafia ma prawo do ofiar ze strony wiernych, ale wysokość tych ofiar powinna zależeć od ich uznania.
8. Przygotowując obrzędy pogrzebu, należy uwzględnić życie zmarłego i okoliczności jego śmierci.
Rytuał przewiduje wiele formuł do wyboru, które zostały oznaczone dużymi literami A, B, C, D. Należy wybierać takie, które najlepiej odpowiadają okolicznościom. Np. w obrzędzie ostatniego pożegnania pierwsza formuła wezwania (A) nadaje się na pogrzeby gorliwych katolików, druga formuła (B) na pogrzeby ludzi, którzy pełnili dzieła miłosierdzia, trzeciej formuły (C) można użyć zawsze, nawet wtedy, gdy możemy się odwoływać tylko do miłosierdzia Bożego.
Podobnie należy dokonać wyboru wśród przewidzianych pieśni i modlitw. Słowa, które celebrans wypowiada muszą być zgodne z rzeczywistą sytuacją. Duszpasterz powinien tę sytuację znać i ewentualnie dokładnie poinformować o niej innego kapłana; który będzie przewodniczył obrzędom pogrzebu.
9. Czytania liturgii za zmarłych również powinny być dobrane w związku z życiem i okolicznościami śmierci zmarłego, a także uwzględniać cechy jego duchowości. Zwłaszcza na pogrzebach kapłanów, zakonników i zakonnic należy zwrócić uwagę na cechy duchowości zmarłych oraz rodziny zakonnej, do której należeli.
Na Mszy pogrzebowej należy wygłosić krótką homilię zgodnie z poleceniem rytuału nr 56 s. 52.
10. Po Mszy pogrzebowej odprawianej w obecności ciała zmarłego odbywa się obrzęd ostatniego pożegnania. Obrzęd ten nie oznacza oczyszczenia zmarłego z win lecz wyraża ostatnie pożegnanie, jakie wspólnota wiernych oddaje jednemu ze swoich członków.
11. Jeżeli na Mszy pogrzebowej nie ma ciała zmarłego, w nawie kościoła ustawia się symbol wyrażający wiarę w zmartwychwstanie, np. paschał otoczony lampkami lub kwiatami albo figurę Zmartwychwstałego Chrystusa. Nie stawia się nigdy katafalku z pustą trumną.
Pogrzeb w uroczystości obowiązujące,
w niedziele adwentowe, wielkopostne i wielkanocne
oraz ostatnie dni Wielkiego Tygodnia
12. a) Jeżeli pogrzeb ze Mszą św. trzeba odprawić w uroczystość obowiązującą, albo w niedzielę adwentową, wielkopostną lub wielkanocną, należy użyć formularza mszalnego z przypadającej uroczystości lub niedzieli.
b) W Wielki Czwartek i Triduum Paschalne pogrzeb od bywa się jak zwykle ze śpiewem. Zamiast Mszy św. odprawia się liturgię słowa Bożego i obrzęd ostatniego pożegnania. Uczestnikom pogrzebu nie udziela się Komunii św. (Notitiae 11 (1975)288). Od Wielkiego Czwartku wieczorem do Wielkiej Soboty włącznie nie wprowadza się pogrzebu do kościoła, w którym odbywa się adoracja Najświętszego Sakramentu.
Pogrzeb samobójców
13. Według powszechnego zdania psychiatrów samobójcy nie są w pełni odpowiedzialni za swój czyn. Dlatego nie odmawia się im pogrzebu katolickiego, jeżeli w ciągu życia okazywali przywiązanie do wiary i Kościoła. Uczestnikom takiego pogrzebu należy wyjaśnić sytuację.
Jeżeli zachodzi poważna wątpliwość należy zwrócić się do ordynariusza.
Samobójcę, który przed zamachem na własne życie dawał zgorszenie, należy traktować jako jawnego grzesznika.
Pogrzeb jawnych grzeszników i wiernych, którzy do śmierci żyli w niesakramentalnym małżeństwie
14. Dekret Św. Kongregacji Nauki i Wiary z dnia 20 września 1973 roku pozwala na katolicki pogrzeb jawnych grzeszników, którzy przed śmiercią aliqua signa poenitentiae dederint et absit publicum aliorum fidelium scandalum. (AAS 65( 1973) 100). Do znaków pokuty, które uprawniają do chrześcijańskiego pogrzebu a których istnienie potwierdzają wiarygodni świadkowie należą: prośba o kapłana (choćby nie zdążył przybyć), wzbudzenie zewnętrzne aktu żalu np. przez bicie się w piersi, ucałowanie krzyża, przeproszenie za dane zgorszenie itp. Publiczne zgorszenie wyklucza się przez to, że wiernych informuje się o tych znakach pokuty.
15. To samo dotyczy wiernych, którzy żyli w małżeństwie niesakramentalnym, jeżeli przed śmiercią dali znaki pokuty i wyklucza się publiczne zgorszenie wiernych (Dekr. Kongregacji Nauki i Wiary z dnia 20 września 1973r.)
Publiczne odprawianie Mszy św. za zmarłych chrześcijan niekatolików
16. Dekret Św. Kongregacji Nauki i Wiary z dnia 11 czerwca 1976 roku pozwala na odprawienie publicznej Mszy za zmarłego chrześcijanina należącego do wspólnoty wiernych odłączonej od Kościoła, jeżeli rodzina lub przyjaciele zmarłego proszą o odprawienie Mszy św. z pobudek religijnych i zdaniem ordynariusza nie zachodzi niebezpieczeństwo zgorszenia wiernych. W modlitwie eucharystycznej nie wolno jednak wymieniać imienia zmarłego, nie pozostawał on bowiem w pełnej łączności z Kościołem Katolickim (Notitiae12 (1976) 364-365).
Udział kapłana w pogrzebach członków wspólnot odłączonych
17. Udział duchownych katolickich w pogrzebie osób przynależących do Wspólnot chrześcijańskich odłączonych regulują instrukcje miejscowego Ordynariusza.
Troska o groby i cmentarze
18. Wiernym należy doradzać umieszczanie na grobach symbolów zmartwychwstania i życia wiecznego, oraz napisów wziętych z Pisma świętego i starochrześcijańskiej tradycji np. "NN oczekuje zmartwychwstania", "Żyj w Panu", "Żyj w Panu i wstawiaj się za nami" itp.
Należy dbać o to, aby cmentarze były świadectwem chrześcijańskiej wiary w zmartwychwstanie ciał. Przed Wspomnieniem wszystkich Wiernych Zmarłych należy zatroszczyć się także o groby opuszczone.
19. Proboszcz powinien pamiętać o swoich poprzednikach, którzy spracowani odeszli do Boga i o wszystkich kapłanach, których ciała spoczywają na miejscowym cmentarzu. Wypada co roku odprawić Mszę św. za kapłanów którzy pracowali w parafii i wezwać wiernych do licznego udziału.
Groby kapłanów należy otaczać opieką i zatroszczyć się o ich przyozdobienie przed Wspomnieniem wszystkich Zmarłych. Można tę troskę powierzyć grupom młodzieży. Wierni cenią takie postępowanie duszpasterzy i naśladują je także wobec swoich zmarłych.

+ Stefan Kardynał Wyszyński
Przewodniczący Konferencji Episkopatu Polski
+ Stanisław Jakiel
Przewodniczący Komisji Episkopatu do Spraw Liturgii

OBRZĘDY POGRZEBU - WPROWADZENIE TEOLOGICZNE I PASTORALNE

(cz. 2)

Śmierć udziałem w misterium paschalnym
Obowiązki i posługi względem zmarłych

ŚMIERĆ UDZIAŁEM W MISTERIUM PASCHALNYM
1. W obrzędach pogrzebowych swoich dzieci Kościół obchodzi z wiarą paschalne misterium Chrystusa i modli się, aby ci, którzy przez chrzest zostali wszczepieni w śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa, z Nim przeszli przez śmierć do życia. Muszą oni przejść oczyszczenie duszy, aby mogli być przyjęci do grona świętych i wybranych w niebie, w ciele zaś będą oczekiwać błogosławionej nadziei przyjścia Chrystusa i zmartwychwstania umarłych.
Dlatego Kościół składa za zmarłych eucharystyczną ofiarę, pamiątkę Chrystusa, i modli się za nich. W ten sposób dzięki łączności wszystkich członków Chrystusa to, co zmarłym przynosi duchową pomoc, pozostałym daje pociechę płynącą z nadziei.

TRADYCJE MIEJSCOWE
2. Odprawiając obrzędy pogrzebowe swoich braci, niech chrześcijanie starają się dać wyraz nadziei życia wiecznego, niech jednak nie lekceważą sposobu myślenia i postępowania ludzi swojej epoki i swojego kraju wobec zmarłych. W tradycjach rodzinnych, w zwyczajach lokalnych, w stowarzyszeniach pogrzebowych niech pozostanie to wszystko, co do tej chwili było dobre. To zaś, co wydaje się być przeciwne Ewangelii, należy tak przekształcić, ażeby pogrzeby chrześcijańskie wyrażały wiarę w zmartwychwstanie i prawdziwego ducha ewangelicznego.

CZEŚĆ NALEŻNA CIAŁOM ZMARŁYCH
3. Unikając próżnej okazałości, należy oddać cześć ciałom zmarłych wiernych, które były świątynią Ducha Świętego. Dlatego przynajmniej w ważniejszych momentach zachodzących między śmiercią i pochowaniem zmarłego należy wyznawać wiarę w życie wieczne i modlić się za zmarłych.
W zależności od zwyczajów miejscowych ważniejsze momenty są następujące: czuwanie w domu zmarłego, umieszczenie ciała w trumnie, zgromadzenie krewnych, a jeżeli to możliwe całej społeczności, na liturgię słowa, która daje pociechę płynącą z nadziei, na Ofiarę Eucharystyczną i na ostatnie pożegnanie zmarłego, wreszcie przeniesienie ciała do grobu.

TRZY FORMY POGRZEBU
4. Aby w miarę możliwości uwzględnić warunki istniejące we wszystkich krajach, opracowano trzy formy obrzędów pogrzebowych dla dorosłych:
a) pierwsza forma przewiduje trzy stacje: w domu zmarłego, w kościele i na cmentarzu;
b) druga forma uwzględnia tylko dwie stacje: w kaplicy cmentarnej i przy grobie;
c) trzecia forma zawiera tylko jedną stację: w domu zmarłego.
5. Pierwsza forma obrzędu pogrzebowego jest taka sama, jak dotychczas w Rytuale Rzymskim. Forma ta, przynajmniej na wsi, obejmuje trzy stacje: w domu zmarłego, w kościele i na cmentarzu, połączone dwiema procesjami. Natomiast w wielkich miastach procesje te są rzadko praktykowane albo z różnych przyczyn są mniej odpowiednie. Z drugiej strony, z powodu małej liczby duchownych i wielkich odległości cmentarzy od kościołów, niekiedy kapłani nie mogą odprawić stacji w domu i na cmentarzu. Wobec tego trzeba zachęcić wiernych, by w razie braku kapłana lub diakona odmówili przepisane modlitwy i psalmy. Jeżeli to jest niemożliwe, opuszcza się stację w domu zmarłego i na cmentarzu lub jedną z nich, zależnie od okoliczności.
6. W pierwszej formie pogrzebu stacja w kościele zawiera Mszę świętą pogrzebową, której nie wolno odprawiać tylko w trzech ostatnich dniach Wielkiego Tygodnia, w uroczystości obowiązujące oraz w niedziele adwentu, wielkiego postu i wielkanocy. Jeżeli zaś racje duszpasterskie przemawiają za tym, by obrzędy pogrzebowe były odprawione w kościele bez Mszy św., nie wolno opuszczać liturgii słowa. W takim wypadku Mszę św. należy odprawić w innym dniu. Stacja w kościele zawiera więc zawsze liturgię słowa wraz z Ofiarą Eucharystyczną albo bez niej, a także obrzęd pogrzebowy, zwany dotychczas "Absolucją" zmarłego, który w przyszłości będzie się nazywał "Ostatnie pożegnanie".
7. Druga forma obrzędu pogrzebowego zawiera tylko dwie stacje na cmentarzu, mianowicie w kaplicy cmentarnej i przy grobie. W czasie tego obrzędu pogrzebowego nie przewiduje się Mszy św., którą jednak należy odprawić bez obecności ciała zmarłego przed pogrzebem lub bezpośrednio po nim.
8. Trzecia forma obrzędu pogrzebowego w domu zmarłego gdzieniegdzie całkowicie nie używana, konieczna będzie w niektórych krajach. Ze względu na różne okoliczności celowo nie omawia się tutaj bliższych szczegółów. Trzeba jednak podać pewne wskazania, aby obrzęd ten miał wspólne elementy z innymi formami, np. w liturgii słowa i w obrzędzie Ostatniego pożegnania". Dalsze sprawy powinny rozpatrzeć Konferencje Biskupów.
9. Gdy na podstawie nowego Rytuału Rzymskiego będą przygotowywane rytuały krajowe, Konferencje Biskupów powinny rozstrzygnąć, czy zachować trzy formy obrzędów pogrzebowych, czy zmienić ich kolejność, czy też opuścić jeden względnie drugi rodzaj obrzędu. Zachodzi bowiem możliwość, że w jakimś kraju będzie w użyciu wyłącznie jedna forma, np. pierwsza z trzema stacjami, z wykluczeniem pozostałych. W innym kraju wszystkie trzy będą konieczne. Konferencja Biskupów, po uwzględnieniu miejscowych warunków, powinna powziąć odpowiednią decyzję.

OBRZĘD OSTATNIEGO POŻEGNANIA
10. Po Mszy św. pogrzebowej następuje obrzęd "Ostatniego pożegnania".
Obrzęd ten nie oznacza oczyszczenia zmarłego z win, co dokonuje się raczej przez Ofiarę Eucharystyczną, lecz wyraża on ostatnie pożegnanie, jakie wspólnota chrześcijańska oddaje swemu członkowi, zanim jego ciało będzie wyniesione i pogrzebane. Chociaż śmierć jest zawsze pewną rozłąką, jednak chrześcijanie, będący jako członkowie mistycznego Ciała jednością w Chrystusie, nigdy nawet przez śmierć nie mogą być rozdzieleni 1.
Na początku obrzędu przemawia kapłan i wyjaśnia jego znaczenie. Następuje chwila milczenia, pokropienie i okadzenie oraz śpiew pożegnalny. Śpiew ten powinien posiadać taki tekst i melodię, ażeby nie tylko wszyscy obecni mogli go odśpiewać, lecz by wszyscy odczuli, że stanowi on szczyt całego obrzędu. Pokropienie przypomina wszczepienie przez chrzest w życie wieczne, przez okadzenie oddaje się cześć ciału zmarłego, które było świątynią Ducha Świętego. Obydwa te gesty można uważać za symbol pożegnania. Obrzęd ostatniego pożegnania może odbyć się tylko w czasie pogrzebu, czyli w obecności ciała zmarłego.

CZYTANIE SŁOWA BOŻEGO
11. W każdym nabożeństwie za zmarłych, zarówno pogrzebowym, jak i w zwykłym, wielką wagę przywiązuje się do czytania słowa Bożego. Ono głosi tajemnicę paschalną, daje nadzieję ponownego spotkania w królestwie Bożym, uczy pełnej szacunku miłości wobec zmarłych oraz zachęca, aby wszyscy dawali świadectwo życia chrześcijańskiego.

PSALMY
12. Ponieważ w liturgii za zmarłych Kościół posługuje się przede wszystkim psalmami, aby wyrazić żałobę i umocnić nadzieję, niech duszpasterze gorliwie się starają przez odpowiednią katechezę prowadzić wiernych swojej wspólnoty do lepszego i głębszego zrozumienia przynajmniej niektórych psalmów używanych w liturgii pogrzebu. Należy się troszczyć, aby pozostałe śpiewy, których wykonanie często jest w obrzędach zalecane ze względów duszpasterskich, wyrażały "serdeczne i żywe umiłowanie Pisma św. 2" i ducha liturgii.

MODLITWY
13. Również w modlitwach wspólnota chrześcijańska wyznaje swoją wiarę i wstawia się za dorosłymi zmarłymi, by osiągnęli u Boga to szczęście, które zmarłe dzieci, będące przez chrzest przybranymi dziećmi Bożymi, już osiągnęły. Natomiast za rodziców tych dzieci oraz za krewnych wszystkich zmarłych odmawia się modlitwy, aby w swojej żałobie otrzymali pociechę płynącą z wiary.

OFICJUM ZA ZMARŁYCH
14. Tam, gdzie na mocy prawa partykularnego, fundacji lub zwyczaju odmawiało się oficjum za zmarłych czy to w czasie pogrzebu, czy poza nim, można je zachować i odprawić starannie i pobożnie. Ze względu na warunki współczesnego życia i duszpasterstwa można oficjum za zmarłych zastąpić wigilią, czyli nabożeństwem słowa Bożego (nry 26-38).
14 bis. Katechumenom należy udzielić pogrzebu kościelnego, ponadto zgodnie z kan. 1183 KPK:
a) można pozwolić na kościelny pogrzeb dzieci, które zmarły przed chrztem, a których rodzice zamierzali je ochrzcić;
b) według roztropnego uznania ordynariusza miejscowego można pozwolić na katolicki pogrzeb ochrzczonych należących do jakiegoś Kościoła lub wspólnoty kościelnej niekatolickiej, jeśli nie ma ich własnego szafarza; chyba że się ustali, iż mieli przeciwną wolę.

PALENIE ZWŁOK
15. Tym, którzy wybrali spalenie swoich zwłok, należy udzielić pogrzebu chrześcijańskiego, chyba że na pewno wiadomo, iż podjęli oni tę decyzję z motywów przeciwnych zasadom wiary chrześcijańskiej 3.
Obrzędy pogrzebowe należy odprawić w formie przyjętej w danym kraju, tak jednak, by było wiadomo, że Kościół wyżej ceni zwyczaj grzebania zwłok, ponieważ sam Chrystus chciał być pogrzebany. Należy również unikać niebezpieczeństwa zgorszenia lub zdziwienia ze strony wiernych.
Obrzędy, które odbywają się w kaplicy lub przy grobie, w tym wypadku mogą być odprawiane w budynku krematorium, a nawet w samej sali krematorium, jeżeli nie ma innego odpowiedniego miejsca. Roztropnie jednak należy zapobiec niebezpieczeństwu zgorszenia lub indyferentyzmu religijnego.
Gdy z zagranicy przesyła się urnę z prochami zmarłego, można odprawić pogrzeb według pierwszej formy rozpoczynając od Mszy pogrzebowej albo według formy drugiej.

OBOWIĄZKI I POSŁUGI WOBEC ZMARŁYCH

UDZIAŁ SPOŁECZNOŚCI WIERNYCH
16. Wszystkim, którzy należą do ludu Bożego, został powierzony przy obrzędach pogrzebowych jakiś obowiązek względnie posługa wobec zmarłego. Niech o tym pamiętają: rodzice i krewni, ludzie zajmujący się pogrzebem, społeczność chrześcijańska, w końcu kapłan, który jako nauczyciel wiary i zwiastun pociechy przewodniczy obrzędom liturgicznym i sprawuje Ofiarę Eucharystyczną.

OBOWIĄZKI DUSZPASTERZA
17. Niech także pamiętają wszyscy, a zwłaszcza kapłani, gdy w obrzędach pogrzebowych polecają zmarłych Bogu, że ich obowiązkiem jest umocnić nadzieję uczestników pogrzebu i ożywić wiarę w tajemnicę paschalną oraz w zmartwychwstanie umarłych i to w taki sposób, aby okazując macierzyńską miłość Kościoła i niosąc pociechę płynącą z wiary, podnieść na duchu wierzących, a nie urazić pogrążonych w żałobie.
18. W przygotowaniu i urządzeniu obrzędów pogrzebowych niech kapłani z wielką delikatnością potraktują osobę każdego zmarłego i okoliczności jego śmierci oraz żałobę rodziny i potrzeby chrześcijańskiego życia. Niech również mają szczególny wzgląd na tych, którzy uczestniczą w pogrzebie i słuchają Ewangelii, czy to będą akatolicy, czy katolicy bardzo rzadko lub nigdy nie uczestniczący we Mszy św., albo nawet tacy, o których sądzi się, że utracili wiarę. Dla wszystkich bowiem kapłani są sługami Ewangelii Chrystusa.

UPRAWNIENIA DIAKONA I WIERNYCH
19. Obrzędy pogrzebowe z wyjątkiem Mszy św., mogą być odprawiane przez diakona. Gdy wymaga tego sytuacja duszpasterska, Konferencja Biskupów za zgodą Stolicy Apostolskiej może wyznaczyć również człowieka świeckiego.
W razie braku kapłana lub diakona poleca się, aby w pogrzebie pierwszej formy stacje w domu zmarłego i na cmentarzu odprawiali świeccy. Zawsze mogą oni przewodniczyć Wigilii przy zmarłym.

UNIKANIE WYRÓŻNIEŃ
20. Poza wyróżnieniem, którego źródłem jest urząd liturgiczny albo święcenia, oraz poza honorami należnymi władzom świeckim stosownie do przepisów liturgicznych, w obrzędach pogrzebowych nie należy okazywać szczególnych względów prywatnym osobom lub stanowiskom ani w ceremoniach, ani w zewnętrznej okazałości 4.

UPRAWNIENIA KONFERENCJI BISKUPÓW W ZAKRESIE ADAPTACJI
21. Na mocy Konstytucji o Liturgii Konferencjom Biskupów przysługuje prawo przygotowania w krajowych rytuałach rozdziału odpowiadającego niniejszemu rozdziałowi Rytuału Rzymskiego, dostosowanego do potrzeb poszczególnych regionów. Po zatwierdzeniu tego rytuału przez Stolicę Apostolską można go będzie używać na terenach, dla których jest przeznaczony. W tym celu Konferencje Biskupów powinny:
a) Określić adaptacje w granicach ustalonych w tym rytuale.
b) Dokładnie i roztropnie rozważyć, co można przejąć z tradycji i zwyczajów poszczególnych narodów, a zatem mogą przedstawić Stolicy Apostolskiej i za j ej zgodą wprowadzić jeszcze inne adaptacje, które według ich przekonania są pożyteczne lub konieczne.
c) Jeżeli w istniejących już rytuałach krajowych znajdują się jakieś elementy własne, mogą je zatrzymać, o ile są one zgodne z Konstytucją o Liturgii świętej i ze współczesnymi potrzebami, albo je dostosować do nowych obrzędów.
d) Opracować przekłady tekstów tak, by były rzeczywiście dostosowane do charakteru różnych języków i kultur, oraz dodać melodie do śpiewu, tam gdzie to jest potrzebne.
e) Dostosować i uzupełnić wstęp zawarty w Rytuale Rzymskim, tak aby sprawujący obrzędy jasno rozumieli ich znaczenie i należycie je odprawiali.
f) W księgach liturgicznych wydanych staraniem Konferencji Biskupów należy zastosować taki układ, jaki najlepiej odpowiada potrzebom duszpasterskim. Nie wolno jednak pominąć niczego z treści niniejszego wydania wzorcowego.
Dodatkowe teksty względnie rubryki powinny odróżniać się od tekstów i rubryk Rytuału Rzymskiego specjalnymi znakami albo inną czcionką.
22. Podczas przygotowania krajowych rytuałów pogrzebu Konferencje Biskupów mają prawo:
a) Ustalić jedną lub kilka form pogrzebu, jak już zaznaczono wyżej w numerze 9.
b) Zamiast formuł proponowanych na pierwszym miejscu, umieścić inne, zawarte w VI rozdziale Rzymskiego Rytuału pogrzebu, jeżeli okaże się to stosowne.
c) Wszędzie tam, gdzie Rytuał Rzymski podaje kilka formuł do wyboru, dodać jeszcze inne, podobne w układzie i treści, zachowując przepis zawarty w nr. 21, f).
d) Orzec, czy należy dopuścić świeckich do sprawowania obrzędów pogrzebowych (nr 19).
e) Postanowić, aby pokropienie i okadzenie mogło być opuszczone albo zastąpione innym obrzędem, jeżeli przemawiają za tym względy duszpasterskie.
f) Ustalić taki liturgiczny kolor szat pogrzebowych, który odpowiada umysłowości narodów i który nie urażając ludzkiego bólu, ukaże chrześcijańską nadzieję oświetloną przez tajemnicę paschalną.
Na podstawie powyższych uprawnień Konferencja Episkopatu Polski powzięła następujące postanowienia:
a) W Polsce zachowuje się trzy formy pogrzebu dotychczas u nas istniejące.
b) Z zasady obrzędom pogrzebowym przewodniczy kapłan lub diakon. Gdy obecność kapłana lub diakona w domu zmarłego nie jest możliwa, np. w miejscowościach bardzo odległych od kościoła, zgodnie z podanym w nrze 19 zaleceniem Stolicy Apostolskiej, obrzędom w domu oraz procesji do kościoła może przewodniczyć świecki katolik upoważniony przez proboszcza.
c) Zachowuje się pokropienie i okadzenie ciała zmarłego w czasie obrzędu ostatniego pożegnania w kościele. W kaplicach cmentarnych można okadzenie opuścić.
d) Obrzędy pogrzebowe dorosłych odprawia się zasadniczo w kolorze fioletowym lub czarnym. Jeżeli zmarły wyraził przed śmiercią pragnienie, aby użyto szat białych, można je spełnić.
Pogrzeb dzieci odprawia się w szatach koloru białego.
e) Konferencja Episkopatu Polski zezwala na katolicki pogrzeb dzieci, które zmarły przed chrztem, jeżeli rodzice pragnęli je ochrzcić. Przy tych pogrzebach należy używać tekstów przewidzianych na pogrzeb dzieci nie ochrzczonych. Aby w umysłach wiernych nie zacierała się nauka o konieczności chrztu, należy ją przypominać w katechizacji dzieci i dorosłych.
f) Jeżeli jest taki zwyczaj, krewni lub bliscy znajomi zmarłego mogą wygłosić nad grobem słowo pożegnania. Nie należy wprowadzać takiego zwyczaju w kościołach.

ZADANIA KAPŁANA W PRZYGOTOWANIU I SPRAWOWANIU OBRZĘDU POGRZEBOWEGO
23. Kapłan, biorąc pod uwagę różne okoliczności i wysłuchawszy życzeń rodziny oraz wspólnoty wiernych, niech chętnie korzysta z udzielonych mu uprawnień.
24. Obrzędy przewidziane dla każdej formy pogrzebu ułożone są w ten sposób, że łatwo można je sprawować. Przewidziano jednak wiele tekstów do wyboru. Np.:
a) Wszystkie przewidziane teksty można wymienić na inne, lepiej dostosowane do konkretnej sytuacji, w tym doborze powinna współdziałać wspólnota wiernych albo rodzina zmarłego.
b) Niektóre elementy nie są obowiązujące, lecz można je dodać, jeżeli okoliczności za tym przemawiają, np.: modlitwa za pogrążonych w żałobie w domu zmarłego.
c) Zgodnie z tradycją liturgii podano wielki wybór tekstów, towarzyszących procesjom.
d) Ilekroć psalm wyznaczony lub zalecony ze względu na myśl liturgii mógłby nastręczać pewne trudności duszpasterskie, tylekroć podaje się inny, który można wybrać na jego miejsce. Ponadto, jeśli jakiś wiersz w psalmie wyda się mniej stosowny, z racji duszpasterskich można go opuścić.
e) Tekst modlitw podano zawsze w liczbie pojedynczej, mianowicie za jednego zmarłego lub zmarłą. Dlatego w poszczególnych wypadkach tekst należy dostosować do płci i liczby zmarłych. Np. zamiast twój sługa" należy powiedzieć "twoi słudzy" lub twoje służebnice" itd.
f) W modlitwach można opuścić części ujęte w nawiasy.
25. Godne i właściwe sprawowanie obrzędów pogrzebowych oraz cała posługa kapłańska wobec zmarłych zakładają zrozumienie organicznego związku chrześcijańskiej tajemnicy zbawienia i posługi duszpasterskiej. Ze względu na ten związek kapłan powinien:
a) Być obecny przy chorych i umierających, jak to jest nakazane w odpowiednim rozdziale Rytuału Rzymskiego.
b) Pouczyć o znaczeniu chrześcijańskiej śmierci.
c) Serdecznie pocieszyć rodzinę zmarłego łagodząc jej ból, w miarę możności z dobrocią wspomagać i razem z nią przygotować godne odprawienie pogrzebu, biorąc pod uwagę możliwości wyboru przewidziane w samym obrzędzie.
d) Liturgię za zmarłych odpowiednio połączyć z życiem liturgicznym parafii i posługą duszpasterską.

Organizowanie oraz Zarząd Cmentarzami Wyznaniowymi w Polskim Prawie Cywilnym

Wprowadzenie

Cmentarz jest miejscem przeznaczonym na grzebanie zmarłych. W prawie rzymskim uznawany był za miejsce święte. Prawo to zakazywało jednak organizowania cmentarzy w obrębie miast. Chrześcijanie, stosując się do tego prawa, grzebali swych zmarłych poza miastami, w grobach ziemnych. Nieraz budowano w tym celu katakumby. Najsłynniejsze są katakumby rzymskie, ale nie były one jedyne w starożytnym świecie, nie tylko zresztą dla chrześcijan. W okresie prześladowań katakumby były często również miejscem kultu. Tam były składane bowiem ciała męczenników, na grobach których sprawowano Eucharystię.
Po ustaniu prześladowań od IV w. nad grobami męczenników zaczęto wznosić bazyliki, nieraz przenoszono także ciała męczenników do nowo budowanych kościołów. Od V w. upowszechnił się zwyczaj grzebania wiernych wokół kościoła, a od VI w. nawet w samym kościele. Cesarz Justynian, kodyfikując prawo rzymskie w VI w., pominął dotychczasowy zakaz grzebania zmarłych w obrębie miast, który nie był zresztą już wówczas przestrzegany, przez co usankcjonował ten zwyczaj.
W obrębie samego budynku kościelnego chowano pierwotnie ciała męczenników, później osób zmarłych w opinii świętości, dalej biskupów i cesarzy. Od XII w. praktyka chowania zmarłych w kościele stała się prawie powszechna, tzn. każdy mógł być pochowany w kościele, choć rezerwowano ten przywilej jedynie dla osób zasłużonych dla tego kościoła. Papież Pius V Konstytucją Apostolską Cum primum apostolatus, z dnia 1 kwietnia 1566 r. ograniczył tę praktykę, zabraniając grzebania zmarłych w kościele bez zgody rektora i patrona kościoła. Dalej jednak większość cmentarzy znajdowała się wokół budynku kościelnego.
Koniec XVIII w., wiek XIX i XX to rozwój cmentarzy grzebalnych nie związanych już z budynkiem kościelnym. Zlikwidowano również wiele cmentarzy przykościelnych.
Kodeks Prawa Kanonicznego z 1917 r. nakazywał wyraźnie grzebanie zmarłych na cmentarzach oraz zakazywał chowania w kościele, poza określonymi wyjątkami. Obecny Kodeks powtarza te zarządzenia, choć aktualna dyscyplina jest znacznie uproszczona i odnowiona. Wiele zagadnień zostało pominiętych z myślą o ich regulacji w prawie partykularnym lub zwyczajowym 1.
Jednym z istotniejszych elementów kształtujących problem organizowania oraz funkcjonowania cmentarzy wyznaniowych na danym terenie jest ustawodawstwo państwowe w tej materii. Dlatego warto przypomnieć polskie przepisy państwowe regulujące problem cmentarzy.

1. Podstawa prawna
Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r. 2, w art. 8, ust. 3 stanowi: "miejscom przeznaczonym przez właściwą władzę kościelną do sprawowania kultu i grzebania zmarłych Państwo gwarantuje w tym celu nienaruszalność". Z ważnych jednak powodów i za zgodą kompetentnej władzy kościelnej można przeznaczyć te miejsca na inny użytek. Przepis ten nie ogranicza jednak stosowania prawa polskiego w przypadkach wywłaszczenia z zachowaniem standardów prawa międzynarodowego.
Deklaracja Rządu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 15 kwietnia 1997 r. w celu zapewnienia jasnej wykładni przepisów Konkordatu 3 dodaje w ust. 2, że "pojęcie nienaruszalności cmentarzy, użyte w artykule 8 ust. 3 Konkordatu, nie może być rozumiane jako prawo do odmowy pochowania na cmentarzu katolickim osoby innego wyznania lub niewierzącej".
Nienaruszalność cmentarza, gwarantowana przez Konkordat, nie oznacza jednak, że władza państwowa nie może wydawać odpowiednich przepisów regulujących sposób tworzenia oraz administrowania tymi miejscami. Podstawowymi normami prawnymi obowiązującymi obecnie w naszym kraju są:
1. Ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych z późniejszymi zmianami 4 (dalej będziemy używać określenia: Ustawa).
2. Rozporządzenie Ministra Gospodarki Komunalnej z dnia 25 sierpnia 1959 r. w sprawie określenia, jakie tereny pod względem sanitarnym są odpowiednie na cmentarze 5 (dalej będziemy używać określenia: Rozporządzenie z 1959 r.).
3. Rozporządzenie Ministrów Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska oraz Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 20 października 1972 r. w sprawie urządzania cmentarzy, prowadzenia ksiąg cmentarnych oraz chowania zmarłych 6 (dalej będziemy używać określenia: Rozporządzenie z 1972 r.).
Warto również podać kilka najważniejszych przykładów orzecznictwa w tej materii. Posłuży ono jako przykład przy analizowaniu konkretnych tematów.

2. Zakładanie i rozszerzanie cmentarza
Zgodnie z Ustawą, o założeniu lub rozszerzeniu cmentarza wyznaniowego decydują właściwe władze kościelne. Inicjatywę podejmuje więc właściwy biskup diecezjalny lub wyższy przełożony zakonny 7. Musi zostać spełnione jednak kilka warunków:
- może to nastąpić jedynie na terenie przeznaczonym na ten cel w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego;
- musi zostać wyrażona zgoda właściwego inspektora sanitarnego 8.
Cmentarze zakłada się i rozszerza na terenach określonych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego 9. Rozporządzenie z 1959 r. określa dokładniej, jakie tereny pod względem sanitarnym są odpowiednie na cmentarze.
Zgodnie z tym Rozporządzeniem, teren pod cmentarz powinien być lokalizowany w sposób wykluczający możliwość wywierania szkodliwego wpływu cmentarza na otoczenie. Chodzi tutaj przede wszystkim o szkodliwy wpływ na całą sieć wodną danej miejscowości. W szczególności na cmentarze należy przeznaczać tereny na krańcach miast, osiedli lub wsi w izolacji od zabudowań, na gruntach przeznaczonych pod zieleń publiczną lub odpowiednich na jej urządzenie, w pobliżu miejscowej sieci komunikacyjnej 10.
Przed zatwierdzeniem lokalizacji cmentarza należy zbadać na obszarze projektowanym na jego założenie, opierając się na planie sytuacyjnym w skali 1: 500, następujące zagadnienia charakteryzujące środowisko przyrodnicze:
1. grunty do głębokości pierwszego poziomu wody gruntowej - lecz nie płyciej niż do 2,5 m od powierzchni terenu, określając ich rodzaj, strukturę, zawilgocenie, zawartość węglanu wapnia oraz stopień kwasowości; wyniki badań powinny być omówione w opisie technicznym;
2. stosunki wodne obejmujące rozeznanie:
- kierunków spływu wód powierzchniowych,
- głębokości i zmienności poziomu wód gruntowych oraz kierunku ich spadku;
3. istniejące zespoły roślinne.
Na planie sytuacyjnym powinny być naniesione wszelkie zabudowania i studnie lub inne ujęcia wody, znajdujące się na terenie przewidzianym na cmentarz i w odległości do 150 m od tego terenu 11.
Odległość cmentarza od zabudowań mieszkalnych, od zakładów produkujących artykuły żywności, zakładów żywienia zbiorowego bądź zakładów przechowujących artykuły żywności oraz studzien, źródeł i strumieni, służących do czerpania wody do picia i potrzeb gospodarczych, powinna wynosić co najmniej 150 m; odległość ta może być zmniejszona do 50 m pod warunkiem, że teren w granicach od 50 do 150 m odległości do cmentarza posiada sieć wodociągową i wszystkie budynki korzystające z wody są do tej sieci podłączone. Odległość od granicy cmentarza ujęć wody o charakterze zbiorników wodnych, służących jako źródło zaopatrzenia sieci wodociągowej w wodę do picia i potrzeb gospodarczych, nie może być mniejsza niż 500 m 12.
Teren cmentarza powinien znajdować się w miarę możności na wzniesieniu i nie podlegać zalewom oraz posiadać ukształtowanie umożliwiające łatwy spływ wód deszczowych. Na terenie cmentarza zwierciadło wody gruntowej powinno znajdować się na głębokości nie wyższej niż 2,5 m poniżej powierzchni terenu, przy czym nie może być ono nachylone ku zabudowaniom lub ku zbiornikom albo innym ujęciom wody służącym za źródło zaopatrzenia w wodę do picia i potrzeb gospodarczych (sieć wodociągowa lub studnie) 13. Grunt cmentarza powinien być możliwie przepuszczalny i bez zawartości węglanu wapnia. Miejsce na cmentarz powinno być w miarę możności tak wybrane, aby najczęściej spotykane w tym miejscu wiatry wiały od terenów mieszkaniowych w kierunku cmentarza 14.
Zgodnie z Rozporządzeniem z 1972 r., obszar potrzebny na założenie lub powiększenie cmentarza oblicza się przez pomnożenie przeciętnej rocznej liczby zgonów w danej miejscowości przez 23 (wskaźnik wynikający z zakazu ponownego użycia grobu do chowania zwłok przed upływem 20 lat i przypuszczalnej liczby wypadków przedłużenia tego okresu czasu na dalsze okresy) oraz przez 4,5 m2 jako powierzchnię jednego grobu. Otrzymany iloczyn wskazuje wielkość części przewidzianej bezpośrednio pod groby i jest powierzchnią grzebalną, która powinna stanowić 40 - 60% powierzchni ogólnej cmentarza.
Dla miejscowości podlegających rozbudowie obliczeń tych dokonuje się, uwzględniając odpowiednio przyszłą przypuszczalną liczbę zgonów przy stanie mieszkańców wynikającym z perspektywicznego rozwoju miasta, osiedla, lub wsi.
Przy obliczaniu powierzchni ogólnej cmentarza należy uwzględnić poza powierzchnią grzebalną również powierzchnię zieleni, dróg, placów oraz terenu potrzebnego pod dom pogrzebowy i część gospodarczą cmentarza, a na większych cmentarzach również pod budynek administracyjno-mieszkalny 15.
Przy zagospodarowaniu powierzchni grzebalnej przeznaczonej na groby należy w zasadzie przewidywać dla:
1. pól grzebalnych na groby zwykłe bez prawa murowania - około 60% powierzchni, w tym dla zwłok dzieci do 6 lat - 12 do 15%;
2. pojedynczych rzędów grobów ziemnych lub murowanych przy żywopłotach - około 10% powierzchni;
3. grobów rodzinnych - około 20%;
4. pól lub alej zasłużonych - 1 do 5%;
5. pól urn - około 5% 16.
Teren pod cmentarz może być własnością kościelnej osoby prawnej, albo może zostać również uzyskany od Skarbu Państwa lub gminy w użytkowanie wieczyste lub kupiony od nich 17. Ponieważ założenie cmentarza stanowi tzw. cel publiczny, wojewoda lub rada gminy może udzielić bonifikaty przy sprzedaży odpowiedniego terenu 18.

3. Urządzenie i utrzymanie cmentarza
Utrzymanie cmentarzy wyznaniowych i zarządzanie nimi należy do związków wyznaniowych 19.
Cmentarz należy utrzymywać jako teren zielony o założeniu parkowym. Zieleń na cmentarzu (drzewa, krzewy, trawniki i kwiaty) podlega ochronie przed niszczeniem. Sadzenie lub wycinanie drzew na cmentarzach może nastąpić tylko w wypadkach uzasadnionych racjonalną gospodarką zadrzewieniem oraz zgodnie z planem zagospodarowania terenu cmentarza.
Teren cmentarza powinien mieć ogrodzenie z trwałego materiału, przy czym wysokość ogrodzenia nie może być niższa niż 1,5 m.
Dla każdego cmentarza należy sporządzić plan zagospodarowania terenu, a urządzenie cmentarza, wykorzystywanie miejsc pod poszczególne rodzaje grobów oraz zadrzewienie powinny być zgodne z tym planem. Plan podlega zatwierdzeniu przez organ państwowego nadzoru budowlanego w trybie przewidzianym dla zatwierdzania planów realizacyjnych 20.
Plan zagospodarowania cmentarza powinien przewidywać drogi prowadzące do pól grzebalnych, pola grzebalne oraz zadrzewienie. Każde pole grzebalne powinno mieć odrębne oznaczenie, a w granicach pól grzebalnych powinny być ponumerowane groby 21.
Na każdym cmentarzu powinien być dom przedpogrzebowy lub kostnica, które służą:
1. do składania ciał osób zmarłych do czasu ich pochowania;
2. do wykonywania oględzin zwłok dla celów sądowo-lekarskich, sanitarnych oraz policyjnych;
3. do wykonywania innych czynności związanych z chowaniem zwłok 22.
Dom przedpogrzebowy powinien znajdować się w niewielkiej odległości od bramy cmentarnej, a jego pomieszczenia przeznaczone do przechowywania zwłok powinny być w miarę możności położone od północy.
Dom przedpogrzebowy powinien składać się z następujących pomieszczeń:
1. do przechowywania zwłok;
2. do wykonywania ceremonii pogrzebowych;
3. do wykonywania oględzin lub sekcji sądowo-lekarskich, sanitarno-policyjnych oraz utrwalania zwłok.
W pomieszczeniach tych należy urządzić odpowiednią wentylację, jak też zabezpieczyć je przed dostępem osób niepowołanych, zwierząt i owadów.
Dom przedpogrzebowy powinien mieć podłogę nieprzepuszczalną i łatwo zmywalną, ściany murowane i tynkowane, a pomieszczenia służące do przechowywania i oględzin lub sekcji zwłok - ponadto pomalowane farbą olejną albo wyłożone płytkami do wysokości co najmniej 2 m.
Pomieszczenia służące do oględzin lub sekcji zwłok powinny posiadać urządzenia, umożliwiające ogrzewanie w chłodnej porze roku. W pomieszczeniach przeznaczonych do wykonywania oględzin, sekcji i utrwalania zwłok należy przewidzieć możliwość dostarczenia zimnej i ciepłej wody oraz jej odprowadzania 23.
Na cmentarzach mniejszych, w miejscowościach, w których przeciętnie odbywa się najwyżej 1 pogrzeb dziennie, zamiast domu przedpogrzebowego powinny być budowane kostnice z jednym obszernym, widnym pomieszczeniem oraz z pomieszczeniem na trumny ze zwłokami oczekującymi na pogrzeb i niewielkim magazynem na przechowywanie sprzętu 24.
Zarówno w domu przedpogrzebowym, jak i w kostnicy nie wolno kłaść trumien ze zwłokami bezpośrednio na podłodze, lecz należy je umieszczać na specjalnie na ten cel przeznaczonych rusztowaniach lub katafalkach. Urządzenia te należy często czyścić i odkażać 25.
Dom przedpogrzebowy lub kostnica powinny być pod stałym nadzorem służby cmentarnej, powinny być utrzymywane w czystości i w określonych godzinach dostępne dla osób biorących udział w ceremoniach pogrzebowych. Za przechowywanie zwłok i korzystanie z urządzeń domu przedpogrzebowego lub kostnicy zarząd cmentarza uprawniony jest do pobierania opłat 26.
Zarząd cmentarza powinien prowadzić księgę cmentarną zawierającą następujące dane dotyczące osób, których zwłoki zostały pochowane:
1. nazwisko i imię;
2. płeć;
3. wiek;
4. ostatnie miejsce zamieszkania;
5. datę zgonu;
6. miejsce zgonu;
7. przyczynę zgonu;
8. datę i numer aktu zgonu;
9. datę pochowania;
10. dokładnie określone miejsce pochowania według planu zagospodarowania cmentarza;
11. ewentualne odnotowanie faktu wydobycia, daty i miejsca ponownego złożenia szczątków.
Dane te powinny być wpisane do księgi cmentarnej na podstawie przedłożonej karty zgonu 27. Karty zgonu, na których podstawie dokonano pochowania zwłok, powinny być przechowywane przez zarząd cmentarza co najmniej 30 lat 28.

4. Groby
Na polach grzebalnych, przeznaczonych na groby zwykłe 29, groby i odstępy między grobami powinny mieć następujące wymiary:
1. dla zwłok dzieci do lat 6:
długość 1,2 m, szerokość 0,6 m, głębokość 1,2 m,
odstępy - od strony dłuższego boku 0,3 m, a od strony krótszego 0,4 m;
2. dla pozostałych zwłok:
długość 2 m, szerokość 1 m, głębokość 1,7 m,
odstępy - od każdego boku po 0,5 m;
3. dla urn ze szczątkami zwłok:
długość 0,6 m, szerokość 0,4 m, głębokość 1 m,
odstępy - od strony dłuższego boku 0,3 m, a od strony krótszego 0,4 m.
Groby rodzinne przeznaczone na składanie trumien w kierunku poziomym powinny mieć następujące wymiary dla jednego grobu:
długość 2,3 m, szerokość 1,3 m, głębokość 1,7 m,
odstępy - od każdego boku po 0,5 m;
Groby rodzinne dla urn przeznaczone na kilka urn w kierunku poziomym powinny mieć następujące wymiary:
długość 1 m, szerokość 1 m, głębokość 1 m,
odstępy - na bokach 0,3 m, a od strony frontu miejsca urnowego 0,4 m.
Warstwa ziemi pokrywająca trumnę powinna wynosić co najmniej 1 m. Kopanie głębszych grobów niż 1,7 m jest dopuszczalne pod warunkiem, że pomiędzy dnem grobu a najwyższym poziomem wody gruntowej pozostanie co najmniej 0,5 m. Ziemia wydobyta z grobu może być usypana w postaci pagórka nad grobem 30.
W zależności od warunków wodnych można stosować chowanie zwłok piętrowo w grobach ziemnych lub murowanych, przy czym trumny powinny być między sobą przedzielone warstwą ziemi grubości około 0,2 m; jeżeli warstwa ta jest zastąpiona murem lub żelbetem, grubość ich nie może być cieńsza niż 6 cm. Głębokość grobu powinna wynosić przy dwu piętrach (trumnach) 2,7 m, a przy większej ilości pięter - grób powinien być odpowiednio głębszy, przyjmując po 1 m głębokości na każdą trumnę łącznie z przedzieleniem. W każdym wypadku odległość między poziomem wody gruntowej a dnem grobu nie może być mniejsza niż 0,5 m. W katakumbach powierzchnia dna niszy przeznaczonej do złożenia zwłok powinna wynosić co najmniej 2 m × 1 m, a wysokość co najmniej 0,9 m. Każda nisza powinna być oddzielona od sąsiedniej ścianą grubości co najmniej 0,2 m i mieć wylot wentylacyjny do odprowadzania gazów w sposób nieszkodliwy dla otoczenia. Po złożeniu zwłok każdą niszę należy natychmiast zamurować. Przy chowaniu szczątków 32 nisze te powinny mieć wymiary 0,40 m × 0,40 m i wysokość 0,60 m 33.
W grobach murowanych i katakumbach dno grobu może być ziemne lub umocnione, przy czym powinno mieć spadek jednokierunkowy; w grobach z umocnionym dnem w miejscu najniższym należy przewidzieć odpływ łączący się z ziemią 34.
Na grobach można ustawiać nagrobki o wymiarach nie przekraczających granic powierzchni grobu 35. Nie zmienia to jednak faktu, że w dalszym ciągu pozostaje to grób ziemny a nie murowany i dalej mają wobec tego grobu zastosowanie przepisy odnoszące się do grobów ziemnych.

5. Ponowne użycie grobu
Grób nie może być użyty do ponownego chowania przed upływem lat 20.
Po upływie lat 20 ponowne użycie grobu do chowania nie może nastąpić, jeżeli jakakolwiek osoba zgłosi zastrzeżenie przeciw temu i uiści opłatę, przewidzianą za pochowanie zwłok. Zastrzeżenie to ma skutek na dalszych lat 20 i może być odnowione 36.
Do przedłużenia zakazu ponownego użycia grobu na dalsze 20 lat w przypadku sporu o to uprawnienie między różnymi osobami, pierwszeństwo ma osoba wymieniona w art. 10 ust. 1 Ustawy, tzn.:
1. pozostały małżonek(ka),
2. krewni zstępni,
3. krewni wstępni,
4. krewni boczni do 4 stopnia pokrewieństwa,
5. powinowaci w linii prostej do 1 stopnia 37.
W wielu przypadkach zarządcy cmentarzy wyznaniowych nie domagają się opłat po upływie 20 lat. Nie korzystanie jednak z tego prawa nie oznacza rezygnacji z niego. Zarządcy nie mają obowiązku bowiem szukania odpowiednich osób do uregulowania tej opłaty. Troska o tę sprawę spoczywa na osobach zainteresowanych grobem. Osobie, która mimo upływu terminu 20 lat nie zgłosiła zastrzeżenia i nie wniosła odpowiedniej opłaty, nie przysługuje roszczenie o przywrócenie posiadania miejsca oddanego przez zarząd cmentarza z przeznaczeniem na grób kogoś innego, chociażby nadal stale odwiedzała grób i utrzymywała go w należytym stanie 38.
W związku z likwidacją grobu, pojawia się nieraz pytanie, co zrobić ze szczątkami osoby poprzednio tam pochowanej. Można je tam pozostawić, albo przenieść w inne miejsce, z tym że można je chować również poza powierzchnią grzebalną. Decyduje o tym zarząd cmentarza. Na życzenie osoby uprawnionej do pochowania zwłok można szczątków nie wydobywać 39.
Przepisy ustalające termin dwudziestoletni nie mają zastosowania do pochowania zwłok w grobach murowanych, przeznaczonych do pomieszczenia zwłok więcej niż jednej osoby. W tym przypadku nie ma określonego jakiegokolwiek terminu. Domyślnie, należy uważać je za trwałe 40.
Dozwolone są natomiast umowy, przedłużające termin, przed upływem którego nie wolno użyć grobu do ponownego pochowania 41. Umowa taka powinna zostać sporządzona na piśmie.
Niezależnie od tych przepisów jest wzbronione użycie do ponownego pochowania grobów, mających wartość pamiątek historycznych (ze względu na swą dawność lub osoby, które są w nich pochowane, lub zdarzenia, z którymi mają związek) albo wartość artystyczną 42.
W istniejących grobach murowanych dopuszcza się chowanie zwłok osób zmarłych w ciągu 20 lat po wydaniu decyzji o zamknięciu cmentarza 43.

6. Zamknięcie cmentarza oraz użycie terenu cmentarnego na inny cel
O zamknięciu cmentarza wyznaniowego decyduje właściwa władza kościelna, po zasięgnięciu opinii właściwego inspektora sanitarnego 44.
Użycie terenu cmentarnego po zamknięciu cmentarza na inny cel nie może nastąpić przed upływem 40 lat od dnia ostatniego pochowania zwłok na cmentarzu. Po upływie powyższego terminu zarząd gminy (zarząd miasta na prawach powiatu) może wydać decyzję o użyciu terenu cmentarnego na inny cel zgodny z planem zagospodarowania przestrzennego.
Jeżeli teren cmentarny stanowi lub stanowił uprzednio własność Kościoła Katolickiego lub innego kościoła albo związku wyznaniowego, wydanie decyzji o użyciu terenu cmentarnego na inny cel wymaga zgody właściwej władzy tego kościoła lub związku wyznaniowego.
Decyzję o użyciu terenu cmentarnego, będącego uprzednio cmentarzem wyznaniowym Kościoła Katolickiego lub innego kościoła albo związku wyznaniowego, na inny cel wydaje się po zasięgnięciu opinii właściwej władzy tego kościoła lub związku wyznaniowego, co do sposobu oznaczenia i upamiętnienia terenu pocmentarnego.
Użycie terenu cmentarnego na inny cel jest dopuszczalne pod warunkiem zachowania pamiątek wartości historycznej, archeologicznej lub artystycznej. Pamiątki te mogą być przeniesione w odpowiednie miejsce za zezwoleniem wojewódzkiego konserwatora zabytków. Jeżeli cmentarz lub jego część są wpisane do rejestru zabytków, użycie terenu na inny cel wymaga zgody ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego.
W przypadkach uzasadnionych szczególnymi celami publicznymi właściwy ze względu na miejsce terenu cmentarnego organ może wystąpić do ministra właściwego do spraw administracji publicznej o zwolnienie z wymogu uzyskania zgody kościoła lub związku wyznaniowego.
Przy zmianie przeznaczenia terenu cmentarnego szczątki zwłok znajdujące się na tym terenie powinny być przeniesione na inny cmentarz na koszt nabywcy terenu lub nowego jego użytkownika 45.

7. Stwierdzenie zgonu
Przed podjęciem jakichkolwiek czynności związanych z pogrzebem konieczne jest stwierdzenie zgonu. Zwłoki osób zmarłych mogą być chowane dopiero po stwierdzeniu przyczyn zgonu 46.
Zgon i jego przyczyna powinny być ustalone przez lekarza, leczącego chorego w ostatniej chorobie. W razie niemożności dopełnienia tego, stwierdzenie zgonu i jego przyczyny powinno nastąpić w drodze oględzin, dokonywanych przez lekarza lub w razie jego braku przez inną osobę, powołaną do tej czynności przez właściwego starostę, przy czym koszty tych oględzin i wystawionego świadectwa nie mogą obciążać rodziny zmarłego 47.
Osoby odpowiedzialne za stwierdzenie zgonu stwierdzają zgon i jego przyczyny w sporządzonych w tym celu kartach zgonu. Karty zgonu powinny być wypełnione w dwóch egzemplarzach dla każdego przypadku zgonu. Jeden z egzemplarzy karty zgonu, zawierającej adnotację urzędu stanu cywilnego o zarejestrowaniu zgonu, przedstawia się administracji cmentarza w celu pochowania zwłok, drugi zaś służy do celów statystycznych.
Na pochowanie zwłok bądź przekazanie ich szkołom wyższym wymagane jest uprzednie stwierdzenie zgonu i jego przyczyn w karcie zgonu, zawierającej adnotację urzędu stanu cywilnego o zarejestrowaniu zgonu.
Lekarze stwierdzający zgon i jego przyczyny obowiązani są udzielać właściwym organom na żądanie dla celów statystycznych wyjaśnień, odnoszących się do faktu zgonu i jego przyczyny. O ile zmarły pozostawał podczas ostatniej choroby pod opieką lekarską, wyjaśnienia powinny również dotyczyć przebiegu tej choroby. Wyjaśnienia te stanowią tajemnicę służbową i mogą być wykorzystywane tylko dla celów statystycznych oraz w postępowaniu sądowym.
Zarówno lekarz, jak i inne osoby powołane do dokonywania oględzin zwłok, jeżeli przy dokonaniu tej czynności powezmą pewność lub uzasadnione podejrzenie, że przyczyną zgonu była choroba zakaźna, podlegająca obowiązkowemu zgłoszeniu, powinni zawiadomić o tym natychmiast właściwego inspektora sanitarnego 48.
W przypadku uzasadnionego podejrzenia, że przyczyną zgonu było przestępstwo, lekarz, jak i inne osoby powołane do oględzin zwłok powinni zawiadomić o tym natychmiast właściwego prokuratora lub najbliższy posterunek Policji. W przypadkach, w których zachodzi uzasadnione podejrzenie, że przyczyną zgonu było przestępstwo, na pochowanie zwłok oprócz karty zgonu wymagane jest zezwolenie prokuratora 49.
Zwłoki osób zmarłych lub zabitych w miejscach publicznych przewozi się przed ich pochowaniem, na wniosek właściwego organu, do zakładu medycyny sądowej, a w razie jego braku na obszarze powiatu - do najbliższego szpitala mającego prosektorium, celem ustalenia przyczyny zgonu. Organizowanie tego przewozu należy do zadań powiatu 50.

8. Przewożenie zwłok
Przewożenie zwłok jest dozwolone specjalnie do tego celu przeznaczonymi środkami przewozowymi (karawanami); przewożenie zwłok na obszarze wsi może odbywać się również innymi środkami przewozowymi, z wyjątkiem środków transportu wykorzystywanych do przewozu osób lub środków spożywczych 51.
Przenoszenie lub przewożenie zwłok w otwartych trumnach jest wzbronione 52.
Zezwolenia na przewiezienie zwłok lub ich szczątków przez teren Państwa są udzielane przez polskie urzędy konsularne w państwie, z którego przewóz ten ma nastąpić, po stwierdzeniu braku przeszkód do wwiezienia zwłok lub ich szczątków na terytorium innego państwa.
Zezwolenia na wywóz poza granicę Państwa zwłok lub ich szczątków mogą być udzielane jedynie po uprzednim przedłożeniu zezwolenia właściwej władzy państwa, na którego terytorium mają być pochowane, jak również państw, przez których terytorium mają być przewożone 53.
Na sprowadzenie zwłok i szczątków z obcego państwa należy uzyskać zezwolenie starosty właściwego dla miejsca, w którym zwłoki i szczątki mają być pochowane, działającego w porozumieniu z właściwym inspektorem sanitarnym 54.
W przypadku śmierci na skutek choroby zakaźnej, zezwolenie na przewóz zwłok nie może być udzielone przed upływem dwóch lat od dnia zgonu. Wyjątki od tej zasady mogą być czynione przez ministra właściwego do spraw zdrowia 55.
Przewożenie zwłok i szczątków w granicach Państwa na odległość nie więcej niż 60 kilometrów, a na obszarze gmin, na których terenie nastąpił zgon, bez względu na odległość - może być dokonywane bez uzyskania zezwolenia.
Przewożenie zwłok i szczątków w obrębie Państwa na odległość dalszą, przewożenie koleją, samolotami i statkami na wszelką odległość oraz wywożenie poza granice Państwa może nastąpić po uzyskaniu zezwolenia właściwego inspektora sanitarnego 56.
Zwłoki przewożone w kraju na odległość większą niż 60 km powinny być zamknięte w trumnie drewnianej wyłożonej papą bądź wykonanej z innego odpowiedniego materiału podlegającego mineralizacji, wypełnionej substancją płynochłonną grubości 5 cm. Trumna taka powinna być zamknięta i opieczętowana przez upoważnione przedsiębiorstwo lub zakład pogrzebowy, a następnie umieszczona na czas przewozu w szczelnie zamkniętym worku z nieprzepuszczalnego tworzywa sztucznego, odpornego na uszkodzenia mechaniczne. Po dostarczeniu trumny na miejsce przeznaczenia worek powinien być zdjęty i spalony.
Zwłoki przewożone za granicę Państwa powinny być zamknięte w trumnie drewnianej wybitej blachą lub posiadającej wkład metalowy albo w trumnie metalowej. Dno trumny wypełnia się warstwą płynochłonną grubości 5 cm. Powiatowy (miejski, dzielnicowy) lub portowy inspektor sanitarny może nakazać zastosowanie ponadto innych środków ostrożności przy przewozie zwłok, a w razie uznania, że środki te są dostateczne, opatruje trumnę swoją pieczęcią. Trumnę należy umieścić w szczelnej skrzyni drewnianej, uniemożliwiającej przemieszczanie się trumny, lub w innym pojemniku, wykonanym z nieprzepuszczalnego materiału.
Po przewiezieniu zwłok na miejsce przeznaczenia powinny być one niezwłocznie pochowane bez otwierania trumny.
Szczątki pozostałe w wyniku spalenia zwłok, przewożone na odległość ponad 60 km, powinny być umieszczone w zalutowanym pudle metalowym (urnie) zamkniętym w skrzynce drewnianej.
Przewóz zwłok dozwolony jest w zasadzie tylko w okresie od 16 października do 15 kwietnia, poza tym zaś okresem zezwolenie na przewóz może być udzielone jedynie wyjątkowo przy odpowiednim zapewnieniu bezpieczeństwa sanitarnego.
Przystosowaniem i zabezpieczeniem opakowania zwłok i szczątków do przewozu na odległość ponad 60 km zajmują się upoważnione przedsiębiorstwa lub zakłady pogrzebowe 57.

9. Chowanie zmarłych
Przyjęcie zwłok do pochowania na cmentarz następuje po przedstawieniu karty zgonu, a niekiedy także zezwolenia prokuratora.
W miejscowościach, w których nie ma cmentarzy komunalnych, zarząd cmentarza wyznaniowego jest obowiązany umożliwić pochowanie na tym cmentarzu, bez jakiejkolwiek dyskryminacji, osób zmarłych innego wyznania lub niewierzących. Zarząd cmentarza wyznaniowego nie może odmówić pochowania zwłok osób, które posiadają nabyte prawo do pochówku w określonym miejscu tego cmentarza. Prawo to służy także bliskim osoby zmarłej, to jest małżonkowi, wstępnym, zstępnym, rodzeństwu i przysposobionym. Zwłoki takich osób powinny być przez zarząd cmentarza traktowane na równi ze zwłokami osób należących do wyznania, do którego należy cmentarz, a w szczególności pod względem wyznaczenia miejsca pochowania, właściwego ceremoniału pogrzebowego i wznoszenia stosownych nagrobków 58.
Zwłoki osób zmarłych nie mogą być chowane przed upływem 24 godzin od chwili zgonu z wyjątkiem osób zmarłych na chorobę zakaźną. Najpóźniej po upływie 72 godzin od chwili zgonu zwłoki powinny być usunięte z mieszkania celem pochowania lub w razie odroczenia terminu pochowania - złożone w domu przedpogrzebowym lub kostnicy do czasu pochowania 59.
Zwłoki osób zmarłych na choroby zakaźne powinny być natychmiast po stwierdzeniu zgonu usunięte z mieszkania i pochowane w ciągu 24 godzin od chwili zgonu na najbliższym cmentarzu 60. W takim wypadku zwłoki powinny być natychmiast po stwierdzeniu zgonu zawinięte w płótno nasycone płynem odkażającym lub w razie potrzeby odkażającym i dezynfekcyjnym, złożone do trumny i szczelnie zamknięte oraz przewiezione bezpośrednio z miejsca zgonu na cmentarz i pochowane w ciągu 24 godzin od chwili zgonu. Wówczas należy stosować następujące środki ostrożności:
1. zabronione jest zbieranie się osób w pomieszczeniu, gdzie leżą zwłoki,
2. zabronione jest dotykanie zwłok,
3. na dnie trumny należy umieścić warstwę substancji płynochłonnej (np. trociny, torf, suchy mech - z dodatkiem wapna chlorowanego) grubości 5 cm,
4. po złożeniu zwłok w trumnie należy ją natychmiast szczelnie zamknąć i z zewnątrz obmyć płynem odkażającym,
5. pomieszczenie, w którym osoba zmarła pozostawała, wszystkie przedmioty, z którymi była w styczności, jako też środek transportu, jakim zwłoki przewieziono, powinny być poddane odkażeniu 61.
Od chwili zgonu aż do pochowania zwłoki powinny być przechowywane w taki sposób, aby nie mogły powodować szkodliwego wpływu na otoczenie. Dlatego, natychmiast po zgonie zwłoki należy umieścić w miejscu możliwie chłodnym i zabezpieczyć je przed dostępem zwierząt i owadów.
W miejscowościach, w których są domy przedpogrzebowe lub kostnice, składanie zwłok w kościołach lub kaplicach położonych poza cmentarzem jest dozwolone tylko na okres poprzedzający pogrzeb. Wyjątek od tej zasady stanowią kościoły w miastach i osiedlach posiadające oddzielne pomieszczenia do składania zwłok aż do chwili pogrzebu 62. Zwłoki przeniesione do domu przedpogrzebowego lub kostnicy nie mogą tam pozostawać po wystąpieniu objawów daleko posuniętego rozkładu; zwłoki takie należy natychmiast pochować 63.
Celem wstrzymania rozkładu zwłok dozwolone jest stosowanie zabiegów utrwalających; zabiegi te mogą być wykonywane tylko pod nadzorem lekarza 64.
Prawo pochowania zwłok ludzkich ma najbliższa pozostała rodzina osoby zmarłej, a mianowicie:
1. pozostały małżonek(ka),
2. krewni zstępni,
3. krewni wstępni,
4. krewni boczni do 4 stopnia pokrewieństwa,
5. powinowaci w linii prostej do 1 stopnia 65.
Prawo pochowania zwłok osób wojskowych zmarłych w czynnej służbie wojskowej przysługuje właściwym organom wojskowym w myśl przepisów wojskowych. Prawo pochowania zwłok osób zasłużonych wobec Państwa i społeczeństwa przysługuje organom państwowym, instytucjom i organizacjom społecznym. Prawo pochowania zwłok przysługuje również osobom, które do tego dobrowolnie się zobowiążą 66.
Zwłoki nie pochowane przez osoby, organy i instytucje uprawnione do tego mogą być przekazane szkołom wyższym do celów naukowych. Decyzję o wydaniu zwłok szkołom wyższym wydaje właściwy starosta 67.
Zwłoki nie pochowane względnie nie przekazane szkołom wyższym powinny być pochowane przez ośrodek pomocy społecznej miejsca zgonu 68.
Zwłoki mogą być pochowane przez złożenie w grobach ziemnych, w grobach murowanych lub katakumbach i zatopienie w morzu. Groby ziemne i groby murowane, przeznaczone na składanie zwłok i szczątków ludzkich, mogą się znajdować tylko na cmentarzach 69. Nie jest dopuszczalne grzebanie zmarłych na prywatnych posesjach 70.
Ciała osób zmarłych na okrętach będących na pełnym morzu powinny być pochowane przez zatopienie w morzu zgodnie ze zwyczajami morskimi. W przypadkach, kiedy okręt może w przeciągu 24 godzin przybyć do portu objętego programem podróży, należy zwłoki przewieźć na ląd i tam pochować. Wyjątki od tych przepisów mogą być czynione przez kapitana okrętu z uwzględnieniem wskazań sanitarnych i wojskowych, jeżeli chodzi o okręty wojenne lub inne używane dla celów wojskowych 71.
Do trumny przeznaczonej dla zwłok osoby dorosłej wolno złożyć tylko zwłoki jednej osoby dorosłej, zwłoki matki z dzieckiem nowo narodzonym lub zwłoki dwojga dzieci w wieku do lat 6. Trumna powinna mieć dno i ściany boczne nieprzepuszczalne oraz szczelnie przylegające wieko. Zwłoki powinny być złożone w trumnie na warstwie substancji płynochłonnej grubości 3 cm.
Po złożeniu zwłok do trumny i przymocowaniu wieka nie wolno trumny otwierać 72.

10. Ekshumacja
Ekshumacja zwłok i szczątków może być dokonana:
1. na umotywowaną prośbę osób uprawnionych do pochowania zwłok za zezwoleniem właściwego inspektora sanitarnego,
2. na zarządzenie prokuratora lub sądu,
3. na podstawie decyzji właściwego inspektora sanitarnego w razie zajęcia terenu cmentarza na inny cel.
W przypadku ekshumacji zwłoki i szczątki powinny być pochowane na nowo w innym miejscu. W przypadkach wywłaszczenia terenu cmentarnego koszt ekshumacji i przeniesienia ponosi nabywca terenu. Zwłoki osób zmarłych na choroby zakaźne nie mogą być ekshumowane przed upływem 2 lat od dnia zgonu 73.
Ekshumacja zwłok i szczątków powinna odbywać się we wczesnych godzinach rannych podczas chłodnej pory roku (w okresie od 16 października do 15 kwietnia). O zamierzonej ekshumacji należy zawiadomić właściwego powiatowego (miejskiego, dzielnicowego) lub portowego inspektora sanitarnego, który:
1. wykonuje nadzór nad ekshumacją oraz
2. może zezwolić na wykonanie ekshumacji w innym czasie przy zachowaniu ustalonych przez niego środków ostrożności.
Przy ekshumacji mogą być obecne tylko osoby bezpośrednio zainteresowane.
Zwłoki ekshumowane przed upływem okresu mineralizacji powinny być wydobyte wraz z trumną, którą bez otwierania należy umieścić na czas przewozu w obrębie kraju w skrzyni szczelnie wybitej blachą. Na miejscu ponownego pochowania trumnę należy wydobyć ze skrzyni i pochować bezzwłocznie na cmentarzu bez jej otwierania. W razie ekshumacji wykonywanej po upływie okresu mineralizacji wydobyte szczątki wraz z resztkami trumny należy umieścić w nowej trumnie i przygotować do przewozu. O zamierzonej ekshumacji na cmentarzu wyznaniowym powinna być zawiadomiona właściwa jednostka wyznaniowa 74.
Przepisy Ustawy dotyczące ekshumacji i przewożenia zwłok nie odnoszą się do archeologicznych prac wykopaliskowych 75.

Podsumowanie
Prezentowany tekst jest całościowym przedstawieniem aktualnego prawodawstwa cywilnego w sprawie cmentarzy oraz pogrzebów. Oczywiście, życie jest zawsze bogatsze niż prawo, dlatego w jakimś wyjątkowym przypadku trudno będzie zastosować prezentowane normy. Należy wówczas odnieść się do analizowanej Ustawy i Rozporządzeń, oraz orzecznictwa w tej materii.
Jako autor, mam nadzieję, że tekst ten będzie dużą pomocą dla duszpasterzy mających w swym zarządzie cmentarze.

Ks. Aleksander Sobczak

1 W sposób syntetyczny problematykę cmentarza w obecnym Kodeksie Prawa Kanonicznego możemy znaleźć w: E. SZTAFROWSKI, Podręcznik Prawa Kanonicznego, t. 4, Warszawa 1986, s. 255-258; Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r., (pr. zb.), t. 3, Lublin 1986, s. 406-410.
2 Tekst Konkordatu: Dz.U.1998, nr 51, poz. 318. Konkordat wszedł w życie 25 kwietnia 1998 r. Por. Oświadczenie Rządowe z dnia 3 kwietnia 1998 r. w sprawie wymiany dokumentów ratyfikacyjnych Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisanego w Warszawie dnia 28 lipca 1993 r., Dz.U.1998, nr 51, poz. 319.
3 M.P.1998, nr 4, poz. 51.
4 Tekst pierwotny tej ustawy: Dz.U.1959, nr 11, poz. 62; tekst jednolity Dz.U.1972, nr 47, poz. 298. Obecnie obowiązujący tekst jednolity Dz.U.2000, nr 23, poz. 295.
5 Dz.U.1959, nr 52, poz. 315 (R).
6 Dz.U.1972, nr 47, poz. 299 (R).
7 Por. Ustawa o Stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U.1989, nr 29, poz. 154, art. 42, ust. 1; por. także L. ADAMOWICZ, Budownictwo sakralne i kościelne. Cmentarze wyznaniowe, w: Prawo wyznaniowe, red. H. MISZTAL, Lublin 2000, s. 462.
8 Por. Ustawa, art. 1, ust. 3.
9 Por. Ustawa, art. 3, ust. 1.
10 Por. Rozporządzenie z 1959 r., § 1.
11 Por. Rozporządzenie z 1959 r., § 2.
12 Por. Rozporządzenie z 1959 r., § 3.
13 Por. Rozporządzenie z 1959 r., § 4.
14 Por. Rozporządzenie z 1959 r., § 5 i 6.
15 Por. Rozporządzenie z 1972 r., § 4.
16 Por. Rozporządzenie z 1972 r., § 5, ust. 1.
17 Por. Ustawa o Stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U.1989, nr 29, poz. 154, art. 42, ust. 2.
18 Por. L. ADAMOWICZ, Budownictwo sakralne i kościelne. Cmentarze wyznaniowe, w: Prawo wyznaniowe, red. H. MISZTAL, Lublin 2000, s. 463.
19 Por. Ustawa, art. 2, ust. 2.
20 Sprawy zagospodarowania przestrzennego w tym także terenu cmentarza reguluje Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. o zagospodarowaniu przestrzennym; tekst pierwotny tej ustawy: Dz.U.1994, nr 89, poz. 415; tekst jednolity: Dz.U.1999, nr 15, poz. 139. Ma tutaj zastosowanie również Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane: Dz.U.1994, nr 89, poz. 414.
21 Por. Rozporządzenie z 1972 r., § 2 i 3.
22 Por. Ustawa, art. 5, ust. 2.
23 Por. Rozporządzenie z 1972 r., § 11.
24 Por. Rozporządzenie z 1972 r., § 12.
25 Por. Rozporządzenie z 1972 r., § 13.
26 Por. Rozporządzenie z 1972 r., § 14.
27 Wzór kart zgonu ustala: Zarządzenie Ministra Gospodarki Komunalnej z dnia 27 września 1962 r. w sprawie treści i sposobu wypełniania kart zgonu z późniejszymi zmianami. Por. M.P.1962, nr 77, poz. 357 (Z).
28 Por. Rozporządzenie z 1972 r., § 15.
29 Przez grób zwykły (ziemny) rozumie się grób nie murowany stanowiący dół, do którego chowa się trumnę ze zwłokami i zasypuje ziemią wydobytą z tego dołu.
Przez grób murowany rozumie się dół, w którym boki są murowane, a nad trumną zakłada się sklepienie.
Przez grób rodzinny rozumie się przestrzeń zapewniającą pochowanie dwu lub więcej trumien ze zwłokami. Przestrzeń ta nie może przekraczać powierzchni przeznaczonej na dwa groby pojedyncze w poziomie, niezależnie od ilości pięter stosowanych w głąb.
Przez katakumby rozumie się nisze w pionowej ścianie, położone obok siebie w szeregu i nad sobą, przeznaczone do chowania zwłok. Por. Rozporządzenie z 1972 r., § 6.
30 Por. Rozporządzenie z 1972 r., § 5, ust. 2-5.
31 Por. Rozporządzenie z 1972 r., § 7.
32 Za zwłoki uważa się ciała osób zmarłych.
Za szczątki uważa się:
- popioły otrzymane przez spalenie zwłok,
- noworodki martwo urodzone, płody i niezdolne do życia, które nie przeżyły okresu 24 godzin,
- pozostałości zwłok wydobyte przy kopaniu grobu lub w innych okolicznościach,
- części ciała ludzkiego odłączone od całości. Por. Rozporządzenie z 1972 r., § 16.
33 Por. Rozporządzenie z 1972 r., § 8.
34 Por. Rozporządzenie z 1972 r., § 9.
35 Por. Rozporządzenie z 1972 r., § 10.
36 Por. Ustawa, art. 7, ust. 1 i 2.
37 Por. Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna i Administracyjna z dnia 17 września 1986 r., IV CR 236/86.
38 Por. Uchwała Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 29 marca 1977 r., III CZP 17/77.
39 Por. Rozporządzenie z 1972 r., § 24, ust. 6; § 27.
40 Por. Ustawa, art. 7, ust. 3.
41 Por. Ustawa, art. 7, ust. 4.
42 Por. Ustawa, art. 7, ust. 5.
43 Por. Ustawa, art. 7, ust. 6.
44 Por. Ustawa, art. 1, ust. 5.

45 Por. Ustawa, art. 6.
46 Por. Rozporządzenie z 1972 r., § 17.
47 Sposób dokonywania oględzin oraz kwalifikacje osób, które z braku lekarzy mogą być powoływane do wykonania oględzin, określa Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 3 sierpnia 1961 r. w sprawie stwierdzania zgonu i jego przyczyny. Dz.U.1961, nr 39, poz. 202 (R).
48 Ustalenie wykazu chorób zakaźnych zawiera Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 20 grudnia 1963 r. w sprawie ustalenia wykazów chorób zakaźnych z późniejszymi zmianami. Por. Dz.U.1963, nr 58, poz. 314 (R).
§ 1 tego Rozporządzenia ustala wykaz następujących chorób zakaźnych: 1) błonica (diphtheria), 2) bruceloza (brucellosis), 3) biegunka noworodków (diarrhoea neonatorum) oraz zapalenie żołądkowo-jelitowe i zapalenie jelita grubego u dzieci w wieku od 4 tygodni do 2 lat (gastroenteritis et colitis infantum), 4) cholera (cholera), 5) czerwonka bakteryjna i pełzakowica (dysenteria et ameobiasis), 6) dżuma (pestis), 7) dur brzuszny (typhus abdominalis), 8) dury rzekome (paratyphis) i inne salmonelozy (salmonelloses), 9) dur plamisty (typhus exanthematicus) i inne riketsjozy (rickettsioses), 10) grypa (influenza), 11) gorączka powrotna (febris recurrens), 12) grzybica woszczynowa (lavus), strzygąca (trichophytiasis), drobnozarodnikowa (microsporiasis), 13) jaglica (trachoma), 14) krztusiec (pertussis), 15) listerioza (listeriosis), 16) nagminne zapalenie mózgu (encephalitis epidemica), wiosenno-letnie kleszczowe zapalenie mózgu i inne postacie zapalenia mózgu, 17) nagminne porażenie dziecięce (poliomyelitis s. morbus Heine-Medini), 18) nagminne zapalenie przyusznicy (parotitis epidemica), 19) nosacizna (malleus), 20) odra (morbilli), 21) ospa naturalna (variola vera), 22) ospa wietrzna (varicella), 23) papuzia choroba (psittacosis) i inne ornitozy, 24) paciorkowcowe zapalenie gardła (angina streptococcica), 25) płonica (scarlatina), 26) pryszczyca (aphthae epizooticae), 27) róża (eryspielas), 28) różyca (erysipelcidum), 29) różyczka (rubeola), 30) świerzb (scabies), 31) tasiemczyce (taeniases) i inne choroby wywoływane przez larwy tasiemców (cysticercosis, echinococcosis), 32) tężec (tetanus), 33) toksoplazmoza (toxoplasmosis), 34) tularemia (tularemia), 35) twardziel (rhinoscleroma), 36) trąd (lepra), 37) wąglik (anthrax), 38) włośnica (trichinosis), 39) wścieklizna (rabies) bądź pokąsanie osób przez zwierzęta podejrzane o wściekliznę lub zanieczyszczenie śliną tych zwierząt, 40) zakaźne zapalenie wątroby na tle wirusowym, nagminne i wszczepione (hepatitis epidemica et hepatitis serosa s. inoculata), 41) zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych bakteryjne i wirusowe (meningitis cerebrospinalis), 42) zatrucie i zakażenie pokarmowe (intoxicatio et infectio alimentaris), 43) zimnica pierwotna lub nawrotowa (malaria), 44) żółtaczka zakaźna krętkowa (leptospirosis icterohaemorrhagica) i inne zakażenie krętkowe (leptospiroses), 45) żółta gorączka (febris flava), 46) zespół nabytego upośledzenia odporności (AIDS).
49 Por. Ustawa, art. 11.
50 Por. Ustawa, art. 13.
51 Por. Rozporządzenie z 1972 r., § 28.
52 Por. Ustawa, art. 12, ust. 2.
53 Por. Rozporządzenie z 1972 r., § 29, ust. 1 i 2.
54 Por. Ustawa, art. 14, ust. 3.
55 Por. Ustawa, art. 14, ust. 4.
56 Por. Ustawa, art. 14, ust. 1 i 2.
57 Por. Rozporządzenie z 1972 r., § 30.
58 Por. Ustawa, art. 8.
59 Por. Ustawa, art. 9, ust. 1 i 2.
60 Por. Ustawa, art. 9, ust. 3.
61 Por. Rozporządzenie z 1972 r., § 21.
62 Por. Rozporządzenie z 1972 r., § 20.
63 Por. Rozporządzenie z 1972 r., § 18.
64 Por. Rozporządzenie z 1972 r., § 19.
65 Prawo pochowania zwłok danej osoby przysługuje osobie wymienionej w dalszej kolejności (np. krewnym w linii bocznej) dopiero wtedy, gdy brak jest osoby wymienionej w bliższej kolejności albo, gdy osoba ta prawa tego nie chce lub nie może wykonać. Por. Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 25 września 1972 r., II CR 353/72.
Niekiedy pewne okoliczności przemawiają za zmianą tej kolejności. Por. Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 23 maja 1975 r., II CR 193/75: "Jeżeli już po pochowaniu zwłok..., powstaje pomiędzy najbliższymi członkami rodziny spór, co do miejsca pochowania i sposobu roztoczenia pieczy nad grobem osoby zmarłej, sąd rozstrzygając ten spór powinien mieć na względzie nie tylko przepisy Ustawy, lecz przede wszystkim przepisy prawa cywilnego. W szczególności sąd może uznać, że chociaż Ustawa wymienia w pierwszej kolejności jako osobę uprawnioną do pochowania osoby zmarłej pozostałego przy życiu małżonka, okoliczności sprawy, a zwłaszcza wzajemne wrogie stosunki między małżonkami oraz ostatnia wola zmarłego mogą przemawiać za przyznaniem ochrony innym członkom rodziny zmarłego".
Na ostatnią wolę zmarłego powołuje się także Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna i Administracyjna z dnia 14 maja 1982 r., IV CR 171/82: "O miejscu i sposobie pochowania zwłok, a także o wyborze osoby, która ma się tym zająć, decyduje przede wszystkim pozostawiona wola zmarłego; dopiero, gdy zmarły takich dyspozycji nie pozostawił, zajęcie się pogrzebem i podjęcie koniecznych w związku z tym decyzji należy do osób wymienionych w Ustawie". Wola osoby zmarłej, gdzie ma być pochowana, ma znaczenie wiążące jedynie w płaszczyźnie moralnej. Por. Wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 6 listopada 1978 r., IV CR 359/78.
66 Por. Ustawa, art. 10, ust. 1.
67 Por. Ustawa, art. 10, ust. 2; Rozporządzenie z 1972 r., § 25.
68 Por. Ustawa, art. 10, ust. 3.
69 Por. Ustawa, art. 12, ust. 1 i 3.
70 Por. Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego - Ośrodek Zamiejscowy w Katowicach z dnia 19 maja 1997 r., SA/Ka 1717/95.
71 Por. Ustawa, art. 16.
72 Por. Rozporządzenie z 1972 r., § 23.
73 Por. Ustawa, art. 15.
74 Por. Rozporządzenie z 1972 r., § 31.
75 Por. Ustawa, art. 19.

USTAWA O PRAWIE CMENTARNYM

OBWIESZCZENIE MINISTRA SPRAW WEWNĘTRZNYCH I ADMINISTRACJI
z dnia 2 marca 2000 r.
w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych.
(Dz. U. Nr 23, poz. 295)

1. Na podstawie art. 149 ustawy z dnia 24 lipca 1998 r. o zmianie niektórych ustaw określających kompetencje organów administracji publicznej - w związku z reformą ustrojową państwa (Dz. U. Nr 106, poz. 668) ogłasza się w załączniku do niniejszego obwieszczenia jednolity tekst ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz. U. Nr 11, poz. 62), z uwzględnieniem zmian wprowadzonych:
1) ustawą z dnia 6 lipca 1972 r. o zmianie ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz. U. Nr 27, poz. 194)
- ujętych w obwieszczeniu Ministra Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska z dnia 20 października 1972 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz. U. z 1972 r. Nr 47, poz. 298),
2) ustawą z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz. U. Nr 29, poz. 154),
3) ustawą z dnia 17 maja 1990 r. o podziale zadań i kompetencji określonych w ustawach szczególnych pomiędzy organy gminy a organy administracji rządowej oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 34, poz. 198),
4) ustawą z dnia 14 czerwca 1991 r. o zmianie ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz. U. Nr 64, poz. 271),
5) ustawą z dnia 26 czerwca 1997 r. o zmianie ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz. U. Nr 126, poz. 805),
6) ustawą z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (Dz. U. Nr 141, poz. 943 i z 1998 r. Nr 162, poz. 1122),
7) ustawą z dnia 24 lipca 1998 r. o zmianie niektórych ustaw określających kompetencje organów administracji publicznej - w związku z reformą ustrojową państwa (Dz. U. Nr 106, poz. 668),
8) ustawą z dnia 21 stycznia 2000 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem administracji publicznej (Dz. U. Nr 12, poz. 136)
i zmian wynikających z przepisów wydanych przed dniem wydania tekstu jednolitego.
2. Podany w załączniku do niniejszego obwieszczenia jednolity tekst ustawy nie obejmuje:
1) art. 22 ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz. U. Nr 11, poz. 62), który stanowi:
"Art. 22. W ustawie z dnia 28 marca 1933 r. o grobach i cmentarzach wojennych (Dz. U. Nr 39, poz. 311) art. 10 otrzymuje brzmienie:
"Art. 10. Do grobów i cmentarzy wojennych stosuje się odpowiednio przepisy o cmentarzach i chowaniu zmarłych."";
2) art. 3 ustawy z dnia 6 lipca 1972 r. o zmianie ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz. U. Nr 27, poz. 194), który stanowi:
"Art. 3. Ustawa wchodzi w życie z dniem 1 września 1972 r.";
3) art. 77 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz. U. Nr 29, poz. 154), który stanowi:
"Art. 77. Ustawa wchodzi w życie z dniem ogłoszenia.";
4) art. 47 ustawy z dnia 17 maja 1990 r. o podziale zadań i kompetencji określonych w ustawach szczególnych pomiędzy organy gminy a organy administracji rządowej oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. Nr 34, poz. 198), który stanowi:
"Art. 47. Ustawa wchodzi w życie z dniem 27 maja 1990 r.";
5) art. 3 ustawy z dnia 14 czerwca 1991 r. o zmianie ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz. U. Nr 64, poz. 271), który stanowi:
"Art. 3. Ustawa wchodzi w życie z dniem ogłoszenia.";
6) art. 2 ustawy z dnia 26 czerwca 1997 r. o zmianie ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz. U. Nr 126, poz. 805), który stanowi:
"Art. 2. Ustawa wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia.";
7) art. 97 ustawy z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (Dz. U. Nr 141, poz. 943 i z 1998 r. Nr 162, poz. 1122), który stanowi:

"Art. 97. Ustawa wchodzi w życie z dniem 1 kwietnia 1999 r.";
8) art. 150 ustawy z dnia 24 lipca 1998 r. o zmianie niektórych ustaw określających kompetencje organów administracji publicznej - w związku z reformą ustrojową państwa (Dz. U. Nr 106, poz. 668), który stanowi:
"Art. 150. Ustawa wchodzi w życie z dniem 1 stycznia 1999 r., z wyjątkiem art. 26, art. 128 pkt 2, art. 139 pkt 1 i 10, art. 145 ust. 2 i 4, art. 146 ust. 2 i 4 oraz art. 147 ust. 2 i 3, które wchodzą w życie z dniem ogłoszenia, i art. 34 pkt 1, art. 36 pkt 23, art. 48 pkt 1 i 3, art. 84, art. 97 pkt 1-3, 5-10 i 12-36 oraz art. 139 pkt 9 lit. a), które wchodzą w życie z dniem 1 stycznia 2000 r.";
9) art. 75 ustawy z dnia 21 stycznia 2000 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem administracji publicznej (Dz. U. Nr 12, poz. 136), który stanowi:
"Art. 75. Ustawa wchodzi w życie z dniem ogłoszenia, z wyjątkiem:
1) art. 71, który wchodzi w życie z dniem ogłoszenia z mocą od dnia 1 stycznia 1999 r.,
2) art. 5 pkt 6 i 8, art. 8 pkt 3, art. 25 pkt 26 i art. 29 pkt 2, które wchodzą w życie z dniem ogłoszenia z mocą od dnia 1 stycznia 2000 r.,
3) art. 24 pkt 6-10 i art. 41 pkt 2, które wchodzą w życie z dniem 1 kwietnia 2000 r.,
4) art. 63 ust. 2, który wchodzi w życie z dniem 1 września 2000 r.,
5) art. 2, art. 14 pkt 2 lit. a), c)-e), pkt 3, 4 i 5 lit. a), art. 15 pkt 10 lit. d), art. 26 pkt 1, art. 30 pkt 1, art. 39 pkt 1 lit. a), art. 40 pkt 2 lit. b), art. 46 i art. 62, które wchodzą w życie z dniem 1 stycznia 2001 r.,
6) art. 25 pkt 20, który wchodzi w życie z dniem 1 września 2001 r."
Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji: M. Biernacki

Załącznik do obwieszczenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 2 marca 2000 r. (poz. 295)

USTAWA
z dnia 31 stycznia 1959 r.
o cmentarzach i chowaniu zmarłych.
Art. 1. 1) 1. Zakładanie i rozszerzanie cmentarzy komunalnych należy do zadań własnych gminy.
2. O założeniu lub rozszerzeniu cmentarza komunalnego decyduje rada gminy, a w miastach na prawach powiatu rada miasta, po uzyskaniu zgody właściwego inspektora sanitarnego.
3. Właściwe władze kościelne decydują o założeniu lub rozszerzeniu cmentarza wyznaniowego, które może nastąpić na terenie przeznaczonym na ten cel w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, po uzyskaniu zgody właściwego inspektora sanitarnego.
4. O zamknięciu cmentarza komunalnego decyduje właściwa rada gminy lub rada miasta, po zasięgnięciu opinii właściwego inspektora sanitarnego.
5. O zamknięciu cmentarza wyznaniowego decyduje właściwa władza kościelna, po zasięgnięciu opinii właściwego inspektora sanitarnego.
Art. 2. 1. 2) Utrzymanie cmentarzy komunalnych i zarządzanie nimi należy do właściwych zarządów gmin (miast), na których terenie cmentarz jest położony.
2. Utrzymanie cmentarzy wyznaniowych i zarządzanie nimi należy do związków wyznaniowych.
3. (skreślony). 3)
Art. 3. 4) 1. Cmentarze zakłada się i rozszerza na terenach określonych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego.
2. 5) Minister właściwy do spraw administracji publicznej, w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw finansów publicznych i ministrem właściwym do spraw wyznań religijnych, może ustalić szczególne warunki odstępowania gruntów Skarbu Państwa na zakładanie nowych i rozszerzanie istniejących cmentarzy.
Art. 4. 6) Cmentarze komunalne zakłada się w zasadzie na terenie każdej gminy lub miasta, jednakże w uzasadnionych przypadkach można założyć cmentarz dla kilku gmin.
Art. 5. 1. Cmentarze powinny znajdować się na ogrodzonym terenie, odpowiednim pod względem sanitarnym.
2. Na każdym cmentarzu powinien być dom przedpogrzebowy lub kostnica, które służą:
1) do składania ciał osób zmarłych do czasu ich pochowania,
2) 7) do wykonywania oględzin zwłok ludzkich dla celów sądowo-lekarskich, sanitarnych oraz policyjnych,
3) do wykonywania innych czynności związanych z chowaniem zwłok.
3. 8)Przepisy określające, jakie tereny pod względem sanitarnym są odpowiednie na cmentarze, wyda w drodze rozporządzenia minister właściwy do spraw administracji publicznej w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw środowiska oraz ministrem właściwym do spraw zdrowia; przepisy te w szczególności powinny określać:
1) szerokość pasów izolujących teren cmentarny od innych terenów, a w szczególności terenów mieszkaniowych,
2) odległość cmentarza od źródeł ujęcia wody,
3) wymagania co do poziomu wód gruntowych na terenach przeznaczonych pod cmentarze.
Art. 6. 1. 9)Użycie terenu cmentarnego po zamknięciu cmentarza na inny cel nie może nastąpić przed upływem 40 lat od dnia ostatniego pochowania zwłok na cmentarzu. Po upływie powyższego terminu zarząd gminy (zarząd miasta na prawach powiatu) może wydać decyzję o użyciu terenu cmentarnego na inny cel zgodny z planem zagospodarowania przestrzennego, z zastrzeżeniem ust. 2.
2. 10)Jeżeli teren cmentarny stanowi lub stanowił uprzednio własność Kościoła Katolickiego lub innego kościoła albo związku wyznaniowego, wydanie decyzji o użyciu terenu cmentarnego na inny cel wymaga zgody właściwej władzy tego kościoła lub związku wyznaniowego.
3. 10) Decyzję o użyciu terenu cmentarnego, będącego uprzednio cmentarzem wyznaniowym Kościoła Katolickiego lub innego kościoła albo związku wyznaniowego, na inny cel wydaje się po zasięgnięciu opinii właściwej władzy tego kościoła lub związku wyznaniowego co do sposobu oznaczenia i upamiętnienia terenu pocmentarnego.
4. 11) Użycie terenu cmentarnego na inny cel jest dopuszczalne pod warunkiem zachowania pamiątek wartości historycznej, archeologicznej lub artystycznej. Pamiątki te mogą być przeniesione w odpowiednie miejsce za zezwoleniem wojewódzkiego konserwatora zabytków. Jeżeli cmentarz lub jego część są wpisane do rejestru zabytków, użycie terenu na inny cel wymaga zgody ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. 11a)
5. 12) W przypadkach uzasadnionych szczególnymi celami publicznymi właściwy ze względu na miejsce terenu cmentarnego organ może wystąpić do ministra właściwego do spraw administracji publicznej o zwolnienie z wymogu uzyskania zgody, o której mowa w ust. 2.
6. (skreślony). 13)

7. 14) Przy zmianie przeznaczenia terenu cmentarnego szczątki zwłok znajdujące się na tym terenie powinny być przeniesione na inny cmentarz na koszt nabywcy terenu lub nowego jego użytkownika.
Art. 7. 1. Grób nie może być użyty do ponownego chowania przed upływem lat 20.
2. Po upływie lat 20 ponowne użycie grobu do chowania nie może nastąpić, jeżeli jakakolwiek osoba zgłosi zastrzeżenie przeciw temu i uiści opłatę, przewidzianą za pochowanie zwłok. Zastrzeżenie to ma skutek na dalszych lat 20 i może być odnowione.
3. Przepisy ust. 1 i 2 nie mają zastosowania do pochowania zwłok w grobach murowanych, przeznaczonych do pomieszczenia zwłok więcej niż jednej osoby.
4. Dozwolone są umowy, przedłużające termin, przed upływem którego nie wolno użyć grobu do ponownego pochowania.
5. Niezależnie od powyższych przepisów jest wzbronione użycie do ponownego pochowania grobów, mających wartość pamiątek historycznych (ze względu na swą dawność lub osoby, które są w nich pochowane, lub zdarzenia, z którymi mają związek) albo wartość artystyczną.
6. W istniejących grobach murowanych dopuszcza się chowanie zwłok osób zmarłych w ciągu 20 lat po wydaniu decyzji o zamknięciu cmentarza. Przy zmianie przeznaczenia terenu cmentarnego przepis art. 6 ust. 4 14a) ma zastosowanie również do zwłok pochowanych w tym dwudziestoletnim okresie.
Art. 8. 15)1. Przyjęcie zwłok do pochowania na cmentarz następuje po przedstawieniu dokumentów określonych w art. 11 ust. 5 i 9.
2. W miejscowościach, w których nie ma cmentarzy komunalnych zarząd cmentarza wyznaniowego jest obowiązany umożliwić pochowanie na tym cmentarzu, bez jakiejkolwiek dyskryminacji, osób zmarłych innego wyznania lub niewierzących.
3. Zarząd cmentarza wyznaniowego nie może odmówić pochowania zwłok osób, które posiadają nabyte prawo do pochówku w określonym miejscu tego cmentarza.
4. Prawo to służy, obok osoby określonej w ust. 3, także jej bliskim, to jest małżonkowi, wstępnym, zstępnym, rodzeństwu i przysposobionym.
5. Zwłoki osób, o których mowa w ust. 3 i 4, powinny być przez zarząd cmentarza traktowane na równi ze zwłokami osób należących do wyznania, do którego należy cmentarz, a w szczególności pod względem wyznaczenia miejsca pochowania, właściwego ceremoniału pogrzebowego i wznoszenia stosownych nagrobków.
Art. 9. 1. Zwłoki osób zmarłych nie mogą być chowane przed upływem 24 godzin od chwili zgonu z wyjątkiem określonym w ust. 3.
2. Najpóźniej po upływie 72 godzin od chwili zgonu zwłoki powinny być usunięte z mieszkania celem pochowania lub w razie odroczenia terminu pochowania - złożone w domu przedpogrzebowym lub kostnicy do czasu pochowania.
3. 16)Zwłoki osób zmarłych na choroby zakaźne, których wykaz ustala minister właściwy do spraw zdrowia, powinny być natychmiast po stwierdzeniu zgonu usunięte z mieszkania i pochowane w ciągu 24 godzin od chwili zgonu na najbliższym cmentarzu.
4. 17)Wyjątki od terminów określonych w ust. 2 mogą być czynione jedynie po utrwaleniu zwłok za zezwoleniem właściwego miejscowo inspektora sanitarnego.
5. 16)Od chwili zgonu aż do pochowania zwłoki powinny być przechowywane w taki sposób, aby nie mogły powodować szkodliwego wpływu na otoczenie. Przepisy o przechowywaniu zwłok wydaje minister właściwy do spraw zdrowia.
Art. 10. 1. Prawo pochowania zwłok ludzkich ma najbliższa pozostała rodzina osoby zmarłej, a mianowicie: 1) pozostały małżonek(ka), 2) krewni zstępni, 3) krewni wstępni, 4) krewni boczni do 4 stopnia pokrewieństwa, 5) powinowaci w linii prostej do 1 stopnia. Prawo pochowania zwłok osób wojskowych zmarłych w czynnej służbie wojskowej przysługuje właściwym organom wojskowym w myśl przepisów wojskowych. Prawo pochowania zwłok osób zasłużonych wobec Państwa i społeczeństwa przysługuje organom państwowym, instytucjom i organizacjom społecznym. Prawo pochowania zwłok przysługuje również osobom, które do tego dobrowolnie się zobowiążą.
2. 18)Zwłoki nie pochowane przez osoby, organy i instytucje wymienione w ust. 1 mogą być przekazane szkołom wyższym do celów naukowych. Decyzję o wydaniu zwłok szkołom wyższym wydaje właściwy starosta.
3. 19)Zwłoki nie pochowane względnie nie przekazane szkołom wyższym (ust. 1 i 2) powinny być pochowane przez ośrodek pomocy społecznej miejsca zgonu.
4. Obowiązek pochowania zwłok, określony w ust. 3, nie wyklucza żądania zwrotu kosztów na podstawie innych ustaw.
5. 20)Minister właściwy do spraw sprawiedliwości unormuje sprawę postępowania ze zwłokami osób zmarłych w czasie odbywania kary pozbawienia wolności w więzieniu oraz osób straconych na podstawie wyroków kary śmierci.
Art. 11. 1. Zgon i jego przyczyna powinny być ustalone przez lekarza, leczącego chorego w ostatniej chorobie.
2. 21)W razie niemożności dopełnienia przepisu ust. 1, stwierdzenie zgonu i jego przyczyny powinno nastąpić w drodze oględzin, dokonywanych przez lekarza lub w razie jego braku przez inną osobę, powołaną do tej czynności przez właściwego starostę, przy czym koszty tych oględzin i wystawionego świadectwa nie mogą obciążać rodziny zmarłego.
3. Minister właściwy do spraw zdrowia 22) określi w drodze rozporządzenia:

1) sposób dokonywania oględzin oraz kwalifikacje osób, które z braku lekarzy mogą być powoływane do wykonania oględzin,
2) 23)w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw administracji publicznej - zasady wzywania lekarzy, o których mowa w ust. 2, w celu stwierdzenia zgonu i jego przyczyny,
3) 24)w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw finansów publicznych oraz ministrem właściwym do spraw administracji publicznej zasady pokrywania wydatków związanych z wykonywaniem oględzin.
4. 25)Osoby wymienione w ust. 1 i 2 stwierdzają zgon i jego przyczyny w sporządzonych w tym celu kartach zgonu. Karty zgonu powinny być wypełnione w dwóch egzemplarzach dla każdego przypadku zgonu według wzoru, którego treść oraz sposób wypełnienia określa minister właściwy do spraw administracji publicznej w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw zdrowia.
5. Jeden z egzemplarzy karty zgonu, zawierającej adnotację urzędu stanu cywilnego o zarejestrowaniu zgonu, przedstawia się administracji cmentarza w celu pochowania zwłok, drugi zaś służy do celów statystycznych.
6. Na pochowanie zwłok bądź przekazanie ich szkołom wyższym wymagane jest uprzednie stwierdzenie zgonu i jego przyczyn w karcie zgonu, zawierającej adnotację urzędu stanu cywilnego o zarejestrowaniu zgonu.
7. 26) Lekarze stwierdzający zgon i jego przyczyny obowiązani są udzielać właściwym organom na żądanie dla celów statystycznych wyjaśnień, odnoszących się do faktu zgonu i jego przyczyny. O ile zmarły pozostawał podczas ostatniej choroby pod opieką lekarską, wyjaśnienia powinny również dotyczyć przebiegu tej choroby. Wyjaśnienia te stanowią tajemnicę służbową i mogą być wykorzystywane tylko dla celów statystycznych oraz w postępowaniu sądowym.
8. 27)Zarówno lekarz, jak i inne osoby powołane do dokonywania oględzin zwłok (ust. 1 i 2), jeżeli przy dokonaniu tej czynności powezmą pewność lub uzasadnione podejrzenie, że przyczyną zgonu była choroba zakaźna, podlegająca obowiązkowemu zgłoszeniu, powinni zawiadomić o tym natychmiast właściwego inspektora sanitarnego. W przypadku uzasadnionego podejrzenia, że przyczyną zgonu było przestępstwo, lekarz, jak i inne osoby powołane do oględzin zwłok powinni zawiadomić o tym natychmiast właściwego prokuratora lub najbliższy posterunek Policji.
9. W przypadkach, w których zachodzi uzasadnione podejrzenie, że przyczyną zgonu było przestępstwo, na pochowanie zwłok oprócz karty zgonu wymagane jest zezwolenie prokuratora.
Art. 12. 1. Zwłoki mogą być pochowane przez złożenie w grobach ziemnych, w grobach murowanych lub katakumbach i zatopienie w morzu.
2. Przenoszenie lub przewożenie zwłok w otwartych trumnach jest wzbronione.
3. Groby ziemne i groby murowane, przeznaczone na składanie zwłok i szczątków ludzkich, mogą się znajdować tylko na cmentarzach.
4. Minister właściwy do spraw administracji publicznej 28) w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw zdrowia 29) może w drodze rozporządzenia określić wyjątki od zasad ustalonych w niniejszym artykule oraz ustalić szczegółowy sposób stosowania przepisów niniejszej ustawy do tych wyjątków.
Art. 13. 30)Zwłoki osób zmarłych lub zabitych w miejscach publicznych przewozi się przed ich pochowaniem, na wniosek właściwego organu, do zakładu medycyny sądowej, a w razie jego braku na obszarze powiatu - do najbliższego szpitala mającego prosektorium, celem ustalenia przyczyny zgonu. Organizowanie tego przewozu należy do zadań powiatu.
Art. 14. 1. 31) Przewożenie zwłok i szczątków w granicach Państwa na odległość nie więcej niż 60 kilometrów, a na obszarze gmin, na których terenie nastąpił zgon, bez względu na odległość - może być dokonywane bez uzyskania zezwolenia.
2. 32) Przewożenie zwłok i szczątków w obrębie Państwa na odległość dalszą, przewożenie koleją, samolotami i statkami na wszelką odległość oraz wywożenie poza granice Państwa może nastąpić po uzyskaniu zezwolenia - właściwego inspektora sanitarnego.
3. 33) Na sprowadzenie zwłok i szczątków z obcego państwa należy uzyskać zezwolenie starosty właściwego dla miejsca, w którym zwłoki i szczątki mają być pochowane, działającego w porozumieniu z właściwym inspektorem sanitarnym.

4. 33) W przypadku śmierci na skutek choroby zakaźnej, wymienionej w wykazie ustalanym przez ministra właściwego do spraw zdrowia, zezwolenie na przewóz zwłok nie może być udzielone przed upływem dwóch lat od dnia zgonu. Wyjątki od tej zasady mogą być czynione przez ministra właściwego do spraw zdrowia, który może te uprawnienia przekazać wojewódzkim inspektorom sanitarnym.
Art. 15. 1. Ekshumacja zwłok i szczątków może być dokonana:
1) 34) na umotywowaną prośbę osób uprawnionych do pochowania zwłok za zezwoleniem właściwego inspektora sanitarnego,
2) na zarządzenie prokuratora lub sądu,
3) 34) na podstawie decyzji właściwego inspektora sanitarnego w razie zajęcia terenu cmentarza na inny cel.
2. W przypadkach wymienionych w ust. 1 pkt 3 zwłoki i szczątki powinny być pochowane na nowo w innym miejscu. W przypadkach wywłaszczenia terenu cmentarnego koszt ekshumacji i przeniesienia ponosi nabywca terenu.
3. 35)Zwłoki osób zmarłych na choroby zakaźne, których wykaz ustala minister właściwy do spraw zdrowia, nie mogą być ekshumowane w przypadkach przewidzianych w ust. 1 pkt 1 przed upływem 2 lat od dnia zgonu.
Art. 16. 1. Ciała osób zmarłych na okrętach będących na pełnym morzu powinny być pochowane przez zatopienie w morzu zgodnie ze zwyczajami morskimi. W przypadkach, kiedy okręt może w przeciągu 24 godzin przybyć do portu objętego programem podróży, należy zwłoki przewieźć na ląd i tam pochować.
2. Wyjątki od przepisów ust. 1 mogą być czynione przez kapitana okrętu z uwzględnieniem wskazań sanitarnych i wojskowych, jeżeli chodzi o okręty wojenne lub inne używane dla celów wojskowych.
Art. 17. (skreślony). 36)
Art. 18. 1. Kto narusza przepisy niniejszej ustawy lub rozporządzeń wydanych na jej podstawie, podlega karze aresztu lub grzywny.
2. Orzekanie następuje w trybie przepisów o postępowaniu w sprawach o wykroczenia.
Art. 19. Przepisy niniejszej ustawy dotyczące ekshumacji i przewożenia zwłok nie odnoszą się do archeologicznych prac wykopaliskowych, dotyczących grobów i cmentarzysk położonych poza terenem cmentarzy objętych niniejszą ustawą.
Art. 20. 37) Minister właściwy do spraw administracji publicznej w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw zdrowia określą w drodze rozporządzenia wymagania, jakim powinny odpowiadać cmentarze, groby i inne miejsca grzebania zwłok, sposób prowadzenia ewidencji grobów, a w szczególności prowadzenia ksiąg cmentarnych, oraz określą pojęcie zwłok i szczątków w rozumieniu niniejszej ustawy, postępowanie ze zwłokami i szczątkami oraz warunki ich ekshumacji i przewozu.
Art. 21. 38) 1. Nadzór nad przestrzeganiem przepisów niniejszej ustawy oraz przepisów wykonawczych do ustawy sprawują starostowie, wójtowie, burmistrzowie (prezydenci miast) oraz właściwi miejscowo inspektorzy sanitarni.
2. Ogólny nadzór nad sprawami objętymi niniejszą ustawą sprawują według właściwości ministrowie właściwi: do spraw administracji publicznej i do spraw zdrowia.
Art. 22. (pominięty). 39)
Art. 23. Traci moc ustawa z dnia 17 marca 1932 r. o chowaniu zmarłych i stwierdzaniu przyczyny zgonu (Dz. U. Nr 35, poz. 359 z późniejszymi zmianami).

Art. 24. Ustawa wchodzi w życie z dniem ogłoszenia. 40)
1) W brzmieniu ustalonym przez art. 15 pkt 1 ustawy z dnia 24 lipca 1998 r. o zmianie niektórych ustaw określających kompetencje organów administracji publicznej - w związku z reformą ustrojową państwa (Dz. U. Nr 106, poz. 668), która weszła w życie z dniem 1 stycznia 1999 r.
2) W brzmieniu ustalonym przez art. 15 pkt 2 ustawy wymienionej w przypisie 1.
3) Przez art. 74 ust. 4 pkt 2 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz. U. Nr 29, poz. 154), która weszła w życie z dniem 23 maja 1989 r.
4) W brzmieniu ustalonym przez art. 15 pkt 3 ustawy wymienionej w przypisie 1.
5) W brzmieniu ustalonym przez art. 40 ustawy z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (Dz. U. Nr 141, poz. 943 oraz z 1998 r. Nr 162, poz. 1122), która weszła w życie z dniem 1 kwietnia 1999 r.
6) W brzmieniu ustalonym przez art. 15 pkt 4 ustawy wymienionej w przypisie 1.
7) W brzmieniu ustalonym przez art. 15 pkt 5 lit. a) ustawy wymienionej w przypisie 1.
8) W brzmieniu ustalonym przez art. 1 pkt 1 i 3 ustawy z dnia 14 czerwca 1991 r. o zmianie ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz. U. Nr 64, poz. 271), która weszła w życie z dniem 18 lipca 1991 r., a następnie przez art. 15 pkt 5 lit. b) ustawy wymienionej w przypisie 1.
9) W brzmieniu ustalonym przez art. 1 pkt 2 lit. a) ustawy wymienionej w przypisie 8 jako pierwsza, a następnie przez art. 15 pkt 6 lit. a) ustawy wymienionej w przypisie 1.
10) Dodany przez art. 1 pkt 2 lit. b) ustawy wymienionej w przypisie 8 jako pierwsza.
11) W oznaczeniu nadanym przez art. 1 pkt 2 lit. c) ustawy wymienionej w przypisie 8 jako pierwsza.
11a) W brzmieniu ustalonym przez art. 15 pkt 6 lit. b) ustawy wymienionej w przypisie 1 i art. 1 pkt 3 lit. b) ustawy z dnia 24 lipca 1999 r. o zmianie ustawy o działach administracji rządowej oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 70, poz. 778), która weszła w życie z dniem 10 września 1999 r.
12) Dodany przez art. 1 pkt 2 lit. d) ustawy wymienionej w przypisie 8 jako pierwsza, a następnie w brzmieniu ustalonym przez art. 15 pkt 6 lit. c) ustawy wymienionej w przypisie 1.
13) Przez art. 15 pkt 6 lit. d) ustawy wymienionej w przypisie 1.
14) W oznaczeniu nadanym przez art. 1 pkt 2 lit. f) ustawy wymienionej w przypisie 8 jako pierwsza.
14a) Stosownie do art. 1 pkt 2 lit. f) ustawy wymienionej w przypisie 8 jako pierwsza dawny przepis art. 6 ust. 4 otrzymał numerację art. 6 ust. 7.
15) W brzmieniu ustalonym przez art. 1 ustawy z dnia 26 czerwca 1997 r. o zmianie ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Dz. U. Nr 126, poz. 805), która weszła w życie z dniem 30 października 1997 r.
16) W brzmieniu ustalonym przez art. 15 pkt 7 lit. a) ustawy wymienionej w przypisie 1.
17) W brzmieniu ustalonym przez art. 15 pkt 7 lit. b) ustawy wymienionej w przypisie 1.
18) W brzmieniu ustalonym przez art. 15 pkt 8 lit. a) ustawy wymienionej w przypisie 1.
19) W brzmieniu ustalonym przez art. 15 pkt 8 lit. b) ustawy wymienionej w przypisie 1.
20) W brzmieniu ustalonym przez art. 15 pkt 8 lit. c) ustawy wymienionej w przypisie 1.
21) W brzmieniu ustalonym przez art. 15 pkt 9 lit. a) ustawy wymienionej w przypisie 1.
22) W brzmieniu ustalonym przez art. 15 pkt 9 lit. b) tiret pierwsze ustawy wymienionej w przypisie 1.
23) W brzmieniu ustalonym przez art. 15 pkt 9 lit. b) tiret drugie ustawy wymienionej w przypisie 1.
24) W brzmieniu ustalonym przez art. 1 pkt 3 ustawy wymienionej w przypisie 8 jako pierwsza i art. 15 pkt 9 lit. b) tiret trzecie ustawy wymienionej w przypisie 1.
25) W brzmieniu ustalonym przez art. 1 pkt 3 ustawy wymienionej w przypisie 8 jako pierwsza i art. 15 pkt 9 lit. c) ustawy wymienionej w przypisie 1.
26) W brzmieniu ustalonym przez art. 15 pkt 9 lit. d) ustawy wymienionej w przypisie 1.
27) W brzmieniu ustalonym przez art. 15 pkt 9 lit. e) ustawy wymienionej w przypisie 1.
28) Zgodnie z art. 1 pkt 3 ustawy wymienionej w przypisie 8 jako pierwsza i art. 7 pkt 4 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. - Przepisy wprowadzające ustawy reformujące funkcjonowanie gospodarki i administracji publicznej (Dz. U. Nr 106, poz. 497), który wszedł w życie z dniem 1 października 1996 r., oraz z art. 4 ust. 1, art. 5 pkt 1, art. 80 pkt 4 i art. 94 ustawy wymienionej w przypisie 5.
29) Zgodnie z art. 4 ust. 1, art. 5 pkt 28 i art. 94 ustawy wymienionej w przypisie 5.
30) Zgodnie z oznaczeniem ustalonym przez art. 15 pkt 10 ustawy wymienionej w przypisie 1 oraz w brzmieniu ustalonym przez art. 1 ustawy z dnia 21 stycznia 2000 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem administracji publicznej (Dz. U. Nr 12, poz. 136), która weszła w życie z dniem 23 lutego 2000 r.
31) W brzmieniu ustalonym przez art. 15 pkt 11 lit. a) ustawy wymienionej w przypisie 1.
32) W brzmieniu ustalonym przez art. 15 pkt 11 lit. b) ustawy wymienionej w przypisie 1.
33) W brzmieniu ustalonym przez art. 15 pkt 11 lit. c) ustawy wymienionej w przypisie 1.
34) W brzmieniu ustalonym przez art. 15 pkt 12 lit. a) ustawy wymienionej w przypisie 1.
35) W brzmieniu ustalonym przez art. 15 pkt 12 lit. b) ustawy wymienionej w przypisie 1.
36) Przez art. 74 ust. 4 pkt 4 ustawy wymienionej w przypisie 3.
37) W brzmieniu ustalonym przez art. 1 pkt 3 ustawy wymienionej w przypisie 8 jako pierwsza i art. 15 pkt 13 ustawy wymienionej w przypisie 1.
38) W brzmieniu ustalonym przez art. 15 pkt 14 ustawy wymienionej w przypisie 1.
39) Zamieszczony w obwieszczeniu.
40) Ustawa została ogłoszona w dniu 16 lutego 1959 r.

x. Zbigniew Bartosiewicz AD 2006
Proboszcz Parafii Rzymsko Katolickiej
pw. Matki Bożej Bolesnej
w Strudze

Niech Będzie Pochwalony Jezus Chrystus!